enformasyon yazar profili

bir binanın sağlam olması için nasıl ki güçlü bir temele ihtiyaç duyuluyorsa, bilgi sistemimiz de temelcilik kuramına göre sarsılmaz inançlar üzerine inşa edilmelidir. bu teori, bazı inançların kendi başlarına, başka inançlara dayanmadan gerekçelendirilmiş olduğunu savunur. bunlar, duyu deneyimlerimizden gelen apaçık gerçekler veya mantıksal aksiyomlar gibi sarsılmaz inançlar olabilir. diğer tüm inançlarımız ise, bu temel inançlardan tümdengelimsel veya başka yollarla çıkarım yapılarak türetilir ve böylece sağlam bir üst yapı oluşur. bilgimizin sağlamlığı, bu temel inançların gücüne bağlıdır.

psikoloji perspektifinden bakıldığında, bilginin edinimi bir dizi karmaşık zihinsel sürecin ürünüdür. öncelikle, çevremizdeki dünyayı duyularımız aracılığıyla algılarız; bu, algı (perception) sürecidir. ancak bu ham veriler, tek başına bilgi değildir. daha sonra, akıl yürütme (reasoning) yeteneğimiz devreye girer; mantıksal çıkarımlar yaparız, problem çözeriz ve soyut kavramlar oluştururuz. bilgi edinmede sezgi (intuition) ve geçmiş deneyimlerimizi depolayan hafıza (memory) da önemli rol oynar. hatta başkalarının bize aktardığı bilgilere, yani **tanıklık (testimony)**a dayanarak da bilgi edinebiliriz. bu bilişsel süreçler, bilginin nasıl ortaya çıktığını anlamanın anahtarıdır.

epistemoloji derslerinde en çok kafamı karıştıran ama aynı zamanda en temel olan ayrım a priori bilgi ve a posteriori bilgi arasındaki farktı. a priori bilgi, deneyden bağımsız olarak, sadece akıl yürütmeyle elde ettiğimiz bilgi türüdür; mesela matematiğin doğruları gibi. rasyonalizmin ana iddiası da bu tür bilginin mümkün olduğuydu. diğer yandan, a posteriori bilgi, adından da anlaşılacağı gibi, deney sonrası elde ettiğimiz, duyularımıza dayalı bilgidir. empirizm ise tüm bilginin bu yolla elde edildiğini savunur. bu iki kavramı anlamak, rasyonalizm ve empirizm arasındaki o büyük tartışmanın özünü kavramamı sağladı.

bilişsel bilimde, insan zihninin doğuştan boş bir levha, bir tabula rasa olup olmadığı tartışması hala devam eder. locke'un iddia ettiği gibi tamamen boş bir levha olmasak da, beynimizin nöroplastisitesi sayesinde deneyim yoluyla sürekli olarak yeni bağlantılar kurduğu ve bilgiyi işlediği yadsınamaz bir gerçektir. elbette ki bazı doğuştan gelen yapılarımız ve öğrenmeye yatkınlıklarımız mevcut, ancak bilgimizin büyük bir kısmı çevremizle olan etkileşimimiz ve öğrenme süreçlerimizle şekillenir.

17. yüzyıl felsefesinin en devrimci figürlerinden biri olan john locke, bilginin kaynağına dair köklü bir değişim önermiştir. o, insan zihninin doğuştan boş bir levha, yani bir tabula rasa olduğunu iddia etmiştir. locke'a göre tüm bilgilerimiz, iki kaynaktan gelir: dış dünyadan elde ettiğimiz duyumlar ve kendi zihnimizin işleyişini fark etmemizle oluşan yansımalar. bu radikal görüş, descartes gibi akılcıların savunduğu doğuştan gelen fikirler kavramına şiddetle karşı çıkarak modern empirizmin temelini atmıştır.

modern empirizmin temellerini anlamak için aristoteles'e dönmek şarttır. o, hocası platon'un aksine, bilginin asıl kaynağını duyular dünyasında, yani gözlem ve deneyimde bulmuştur. ona göre, zihnimiz dünyayı duyular aracılığıyla algılar ve bu algılardan tümevarım yoluyla genel ilkelere ulaşır. bilgi, idealar dünyasında değil, somut maddede var olan formların incelenmesiyle elde edilir. bu yaklaşım, batı düşüncesinde empirik geleneğin ilk ve en güçlü savunucularından biridir.

epistemolojiye ilk başladığımda, 'bilgi' deyince aklıma hemen her şeyi bilmek geliyordu. ama şimdi anlıyorum ki epistemolojinin asıl ilgilendiği şey, önermesel bilgi. yani, 'bilmek ki...' ifadesiyle dile getirdiğimiz türden bilgi. örneğin, 'biliyorum ki güneş doğudan doğar.' bu, yüzme bilmek ya da bir bisiklete binmeyi 'nasıl bilmek'ten farklı. önermesel bilgide bir inanç ve o inancın gerçeklikle uyumu söz konusu. bu ayrımı yapmak, bilginin ne olduğunu daha net anlamamı sağladı.

mantık derslerimizde her zaman vurguladığımız gibi, felsefedeki 'bilgi' kavramı, rastgele bir fikirden çok daha fazlasıdır. epistemolojinin temelini oluşturan klasik bilgi tanımı'na göre, bilgi, gerekçelendirilmiş doğru inançtır (g.d.i.). yani, bir iddia hakkında 'biliyorum' diyebilmemiz için, o iddiaya inanmalıyız, o iddia gerçekten doğru olmalı ve en önemlisi, o iddiayı destekleyen sağlam nedenlerimiz, yani gerekçelendirmemiz olmalı. bu gerekçelendirme ister tümdengelimsel bir argümanla ister tümevarımsal gözlemlerle sağlansın, bilginin sağlam temellere oturması esastır.

bilimsel bilginin zaman içinde nasıl evrildiğini anlamak, doğruluk kuramlarını incelemekle yakından ilişkilidir. antik çağlardan beri, bir ifadenin 'doğru' olmasının ne anlama geldiği tartışılagelmiştir. örneğin, bazıları bilginin doğrudan nesnel gerçeklikle birebir örtüşmesi gerektiğini savunarak uygunluk kuramını benimser. ancak özellikle sosyal bilimlerde ve daha soyut alanlarda, bir inancın doğruluğu, sahip olduğumuz diğer tüm inançlarla olan mantıksal tutarlılık kuramı üzerinden değerlendirilmiştir. hatta bazı pragmatistler için bilginin değeri, onun pratikteki faydasına, yani pragmatik kuramına bağlıdır. bu farklı yaklaşımlar, bilimsel bilginin kabul edilebilirliğinin tarihsel olarak nasıl değiştiğini gösterir.

bilgi dediğimizde, genellikle önermesel bilgiden bahsediyoruz. yani 'bir şeyin böyle olduğuna dair bilme'. bu, sadece bir inanca sahip olmaktan çok daha fazlasını gerektirir. klasik tanıma göre, bir bilginin oluşabilmesi için üç temel koşulun karşılanması gerekir: inandığımız şeyin doğru olması, ona gerçekten inanmamız ve bu inancımızın gerekçelendirilmiş olması. bir yargının bilgiye dönüşmesi için bu üçlü saç ayağı elzemdir.