foton dekuplajı

büyük patlama sonrasındaki yaklaşık 380000. yıldan itibaren fotonların, yani ışığın serbest hâle geçebilmesini ve evrenin şeffaf hâle geldiğini ifade eden terim.

evrenin erken dönemlerinde ortam aşırı sıcak ve yoğundu. ilk parçacıklar oluşmaya başladığında her yer yoğun şekilde plazmayla, yani serbest atom altı parçacıklarla doluydu. evrenin genişlemesi sürdükçe sıcaklık kademeli olarak düştü. yoğunluk da benzer şekilde azalmaya başladı.

"patlama"nın üzerinden 380000 yıl geçtiğinde oluşan ortam, artık fotonların rahatça hareket edebilmesine izin verecek seviyeye gelmişti. bundan öncesinde o yoğun ortamda fotonlar serbestçe hareket edemiyor, elektronlar ve protonlarla çarpışıyor ve sürekli etkileşime giriyordu. bu nedenle bu dönemde evren tamamen karanlıktı. sıcaklık ve yoğunluğun azalmasıyla birlikte, elektron ve protonların bir araya gelerek ilk atomları oluşturması, bunun sonucunda da ortamda serbest gezip fotonlarla çarpışan parçacık sayısının azalması sonucunda fotonlar serbest hâle geçince, yani dekuple olunca, evrende rahatlıkla yayılmaya başladılar.

bugün adına kozmik mikrodalga arka plan ışınımı (cmbr) dediğimiz radyasyon, işte o günlerden kalan fotonların evrenimizdeki izleri. yani cmbr aslında fosil bir ışık. cmbr haritası bizim için önemli çünkü bu sayede yoğunluk dalgalanmaları dediğimiz ve bugün gördüğümüz, galaksi gibi büyük ölçekli yapıların oluşmasının temeli olan olay hakkında bir yorum yapabiliyoruz. yine bu sayede çeşitli kozmolojik modeller hakkında tahminler oluşturabiliyor, karanlık madde ve karanlık enerji gibi kavramlar hakkında dolaylı da olsa bilgi edinebiliyoruz. ayrıca evrenin yaşı ve genişlemesi hakkında da katkısı oluyor hesaplamalarımıza.

***

terimin bir başka anlamı da fotosentez sürecinde karşılaşılan bir sorunla ilgili. fotosentezde bitkinin kullanacağı ışık enerjisinin, aşırı yoğun ışık alımı nedeniyle ısı enerjisine dönüşerek süreci sekteye uğratmasını ifade ediyor.