1.
meşru ve genel geçer olanın dışında farklı olanı, itiraz edeni, meşru olmayanı, sapkınlık yaftasına maruz kalanı ifade eden düşünüş ve yaşayış yolu.
devamını gör...
2.
heterodoks, kelime anlamı olarak "sapmış, farklı, ana akımdan çıkmış olan" demektir. heterodoks inançlar ise, daha çok insan elinde bozulmaya uğramış ve sûni dinlere denir.
anadolu topraklarında heterodoks inançlar, tarih boyunca farklı dinlerin ve kültürlerin etkisiyle şekillenmiştir. her bir dine uyum sağlayan, onlardan ilham alan, benzer ibadetler ya da gelenekler almış olan inançlardır.
orta asya’dan anadolu’ya gelen türkler, “baba” unvanı verdikleri liderlerin etrafında toplanmışlardır. özellikle anadolu ve çevresi, binlerce yıldır medeniyetlerin oluşum ve geçiş alanı olmuştur. anadolu, aynı zamanda hür düşünceye, hümanizme ve eşitliğe daha yakın bir yerdi. bizans’tan tutun osmanlı’ya kadar, sapkın , hiçbir dinden değil kabul edilen mezhepler, akımlar, ideolojiler bu coğrafyada yaşam bulabilmiştir. örneğin; maniheizm, mazdeizm, paulikanizm, bogomillik gibi heterodoks yapılar alevilik ve bektaşilik gibi yerel inançlarla etkileşim halinde olmuştur ve birbirlerine başta dışlanmak üzere pek çok yönden benzemişlerdir.
maniheizm, mazdeizmde -yani zerdüştlükten- oldukça etkilenmiştir. kardeşlik, barış, yardımseverlik gibi hümanist değerleri benimsemiştir.
"mazdeizm ile manieheizm arasında özellikle temel inançlarında ve ahlak sistemlerinde açıkça görülen benzerlikler vardır. bunların arasında düalizm, üç zaman, aydınlığın(iyilik) karanlığı(kötülük) yenerek esir alması ve ölüm sonrası hayatta kurtuluşa erme; en belirgin olan benzerliklerdir."
*
maniheizm inancı, zamanla yayılmış ve uygur türklerinin devlet dini olmuştur. türklerin mani dinine yönelmiş olduğu orhon yazıtları’nda görülür.
hatta maniheizm’in kurucusu mani’nin, türklerinin millî çalgısı olan kopuzun mucidi olduğu da ileri sürülür.
fakat bunlar "sapıtmış" topluluk olarak görüldükleri ve inançları yok sayıldığı için tarihte bu gibi gruplar dışlanmanın yanı sıra ciddi işkenceler de görmüşlerdir. bizans döneminde maniheistlerin katli bile vacip görülmüştür.
yine katli vacip görülerek 9. yüzyılda sivas divriğ bölgesinde katledilen, hıristiyanlığın heteredoks bir tarikatı olan paulikanların (pavlaki) bir nevi balkanlar’daki uzantısıdır
maniheizm, anadolu’daki alevilik ve bektaşilik gibi hareketlerin ahlaki ilkelerine de zemin hazırlamıştır. onlar da dışlanmaya mâruz kalmışlardır. osmanlı’da yavuz sultan selim döneminde * başlayan çeşitli baskı ve katliamlara rağmen aleviler (bektaşiler hariç) 21. yüzyıla kadar ayakta kalmayı başarmışlardır.
"sivas, erzurum, divriği üçgeni içindeki hareket alanlarıyla, bizans dönemindeki manieheistlerin ve paulikanların direniş coğrafyasının alanı aynı olmuştur."
*
anadolu’da ağaç ve su kültü gibi doğaya saygıyı temel alan uygulamalar, şamanizm ve animizm (genelde tüm heteredoks dinler buna bağlıdır) etkisini taşımaktadır. ingiliz antropolog edward b. tylor, animizm’i dinlerin gelişiminin ilk aşaması olarak değerlendirmiştir. davis chidester, animism
tahtacıların ağaçlara dua etmesi ve kutsal dağ ziyaretleri, bu inanç sistemlerinin yansımasıdır. tahtacılar, suyu kirlettiğini düşündükleri için abdest almaya karşıdır. gökten geldiğine inanılan ateş de kutsal kabul edilir.
türklerin anadolu’ya gelmeden önceki iki temel özelliği, şamanlık ve konar-göçerlikti.
şamanizm, animizm'in gelişmiş bir modeli ya da uygulamalı hâli olarak görülür. şamanizmin kökeni, avcılık ve hayvan kültünün önemli olduğu paleolitik çağ’a kadar uzanır. animizm inancında dünyada yaşayan her canlının bir ruhu olduğuna inanılmaktadır. taş, kaya, nehir, su, dağ, ağaç, gök, güneş, yıldızlar, şimşek canlı bir ruha sahiptir ve eski türk inancına göre kutsaldırlar. eski türkler, dinsel törenlerinde gök, güneş, ay, yer, su gibi doğal unsurlara kurbanlar sunmuşlardır. yani bu açıdan oldukça kabul edilebilir ve benzer yanları bulunmaktadır.
türk dillerinde şaman anlamında genellikle “kam” ifadesi kullanılmıştır.
kam'ları ifade etmek için gerek kaşgarlı mahmud gerekse yusuf has hacib, eserlerinde farklı açıklamalarda bulunmuşlardır.
şamanizm ve animizm arasındaki temel fark, şamanizm'de tanrı ve onun özelinde ise gök tanrı motifi bulunurken, animizm'de bu motif ya yoktur ya da fark edilemeyecek kadar belirsizdir. eski türk inanışı, başlangıçta tabiat inançlarına, yani animizm ve şamanizme, sonra atalar kültüne ve en son gök tanrı inancına kadar gitmiştir.
eski türk dini; animizm, şamanizm ve totemizm’den kaynaklanmıştır.
şamanizm, sonraki süreçte eski türk inancına ait olan atalar kültü, ölüler kültü, dağ kültü ve ağaç kültü gibi kültleri kısa zamanda kendi bünyesinde yeniden tanımlamış ve kurgulamıştır.
"bu kültler aslen gök tanrı inancının rükünleri olmasına rağmen zaman içerisinde tamamen şamanist bir yapıya dönüşmüştür. günümüzde, bu kültlerden-inançlardan bahsedilmeden şamanizm’den bahsedilmemektedir"
*
toplumda şaman inancından gelen ve islamiyeti kabulünden sonra dâhi gelenekleri sürdürülen birtakım hareketler vardır. örneğin: kırk sayısının hikmeti. kırk gün kırk gece düğünler, kırkı çıkmak, kırk katır kırk satır, kırk haramiler... yatırlar, evliyalar, lohusaya alkarısı uğramasından tutun taziye evine yemek götürmeye dek pek çok gelenek aslında şamanizm dönemine dayanmakta ve sorgulanmadan uygulanmaya devam edilmektedir.
heterodoks topluluklar, dini hoşgörüye sahip olsalar da ekonomik ve sosyal adaletsizliklere karşı mücadele etmiş, feodal yapıya ve merkezi otoritelere baş kaldırmışlar ve bu şekilde ortaya çıkmışlardır. aslında isyanlarında, karın doyurma kaygısı, dini çekişmelerden önce gelmektedir.
bu toplulukları bir arada tutan üç önemli unsur vardır:
bir, kabile-boy birliği;
iki, yanılmaz ve insanüstü meziyetlere sahip olduğuna inanılan, kurtarıcı ya da mehdi katına çıkartılan karizmatik liderin olması;
üç, basit bir şekilde kültürün bir parçası olarak oluşturulan ve mucizelerle yoğurdukları ortak inanç öğeleridir.
fuat köprülü gibi tarihçiler, bâtınilik ve babailiğin dini olmanın yanı sıra toplumsal bir isyan hareketi olduğunu da yazmışlardır. bu akımlar, anadolu’nun düşünsel çeşitliliğini göstermekte ve "halk islamı" diye adlandırılan yapının temelini oluşturmuşlardır.
konu hakkında okumak isterseniz kitap listesi:
*wilhelm radloff - türklük ve şamanlık
*kıymet erezincan kıya - umay ana’dan akkarısına: atla gelip yaya kalanlar
*seyfullah kara - selçuklular’ın dini serüveni
*julian baldick - animals and shaman: ancient religions of central asia
*lev n. gumilev - eski türkler
*sadettin gömeç - türk kültürünün ana hatları
*abdülkadir inan - tarihte ve bugün şamanizm: materyaller ve araştırmalar
*franz babinger & fuat köprülü - anadolu’da islâmiyet
*burhan oğuz - türk halk düşüncesi ve hareketlerinin ideolojik kökenleri
*nimet yıldırım - iran kültürü
*fuat köprülü - islam in anatolia after the turkish invasion
*irene melikoff - hacı bektaş: efsaneden gerçeğe
anadolu topraklarında heterodoks inançlar, tarih boyunca farklı dinlerin ve kültürlerin etkisiyle şekillenmiştir. her bir dine uyum sağlayan, onlardan ilham alan, benzer ibadetler ya da gelenekler almış olan inançlardır.
orta asya’dan anadolu’ya gelen türkler, “baba” unvanı verdikleri liderlerin etrafında toplanmışlardır. özellikle anadolu ve çevresi, binlerce yıldır medeniyetlerin oluşum ve geçiş alanı olmuştur. anadolu, aynı zamanda hür düşünceye, hümanizme ve eşitliğe daha yakın bir yerdi. bizans’tan tutun osmanlı’ya kadar, sapkın , hiçbir dinden değil kabul edilen mezhepler, akımlar, ideolojiler bu coğrafyada yaşam bulabilmiştir. örneğin; maniheizm, mazdeizm, paulikanizm, bogomillik gibi heterodoks yapılar alevilik ve bektaşilik gibi yerel inançlarla etkileşim halinde olmuştur ve birbirlerine başta dışlanmak üzere pek çok yönden benzemişlerdir.
maniheizm, mazdeizmde -yani zerdüştlükten- oldukça etkilenmiştir. kardeşlik, barış, yardımseverlik gibi hümanist değerleri benimsemiştir.
"mazdeizm ile manieheizm arasında özellikle temel inançlarında ve ahlak sistemlerinde açıkça görülen benzerlikler vardır. bunların arasında düalizm, üç zaman, aydınlığın(iyilik) karanlığı(kötülük) yenerek esir alması ve ölüm sonrası hayatta kurtuluşa erme; en belirgin olan benzerliklerdir."
maniheizm inancı, zamanla yayılmış ve uygur türklerinin devlet dini olmuştur. türklerin mani dinine yönelmiş olduğu orhon yazıtları’nda görülür.
hatta maniheizm’in kurucusu mani’nin, türklerinin millî çalgısı olan kopuzun mucidi olduğu da ileri sürülür.
fakat bunlar "sapıtmış" topluluk olarak görüldükleri ve inançları yok sayıldığı için tarihte bu gibi gruplar dışlanmanın yanı sıra ciddi işkenceler de görmüşlerdir. bizans döneminde maniheistlerin katli bile vacip görülmüştür.
yine katli vacip görülerek 9. yüzyılda sivas divriğ bölgesinde katledilen, hıristiyanlığın heteredoks bir tarikatı olan paulikanların (pavlaki) bir nevi balkanlar’daki uzantısıdır
maniheizm, anadolu’daki alevilik ve bektaşilik gibi hareketlerin ahlaki ilkelerine de zemin hazırlamıştır. onlar da dışlanmaya mâruz kalmışlardır. osmanlı’da yavuz sultan selim döneminde * başlayan çeşitli baskı ve katliamlara rağmen aleviler (bektaşiler hariç) 21. yüzyıla kadar ayakta kalmayı başarmışlardır.
"sivas, erzurum, divriği üçgeni içindeki hareket alanlarıyla, bizans dönemindeki manieheistlerin ve paulikanların direniş coğrafyasının alanı aynı olmuştur."
anadolu’da ağaç ve su kültü gibi doğaya saygıyı temel alan uygulamalar, şamanizm ve animizm (genelde tüm heteredoks dinler buna bağlıdır) etkisini taşımaktadır. ingiliz antropolog edward b. tylor, animizm’i dinlerin gelişiminin ilk aşaması olarak değerlendirmiştir. davis chidester, animism
tahtacıların ağaçlara dua etmesi ve kutsal dağ ziyaretleri, bu inanç sistemlerinin yansımasıdır. tahtacılar, suyu kirlettiğini düşündükleri için abdest almaya karşıdır. gökten geldiğine inanılan ateş de kutsal kabul edilir.
türklerin anadolu’ya gelmeden önceki iki temel özelliği, şamanlık ve konar-göçerlikti.
şamanizm, animizm'in gelişmiş bir modeli ya da uygulamalı hâli olarak görülür. şamanizmin kökeni, avcılık ve hayvan kültünün önemli olduğu paleolitik çağ’a kadar uzanır. animizm inancında dünyada yaşayan her canlının bir ruhu olduğuna inanılmaktadır. taş, kaya, nehir, su, dağ, ağaç, gök, güneş, yıldızlar, şimşek canlı bir ruha sahiptir ve eski türk inancına göre kutsaldırlar. eski türkler, dinsel törenlerinde gök, güneş, ay, yer, su gibi doğal unsurlara kurbanlar sunmuşlardır. yani bu açıdan oldukça kabul edilebilir ve benzer yanları bulunmaktadır.
türk dillerinde şaman anlamında genellikle “kam” ifadesi kullanılmıştır.
kam'ları ifade etmek için gerek kaşgarlı mahmud gerekse yusuf has hacib, eserlerinde farklı açıklamalarda bulunmuşlardır.
şamanizm ve animizm arasındaki temel fark, şamanizm'de tanrı ve onun özelinde ise gök tanrı motifi bulunurken, animizm'de bu motif ya yoktur ya da fark edilemeyecek kadar belirsizdir. eski türk inanışı, başlangıçta tabiat inançlarına, yani animizm ve şamanizme, sonra atalar kültüne ve en son gök tanrı inancına kadar gitmiştir.
eski türk dini; animizm, şamanizm ve totemizm’den kaynaklanmıştır.
şamanizm, sonraki süreçte eski türk inancına ait olan atalar kültü, ölüler kültü, dağ kültü ve ağaç kültü gibi kültleri kısa zamanda kendi bünyesinde yeniden tanımlamış ve kurgulamıştır.
"bu kültler aslen gök tanrı inancının rükünleri olmasına rağmen zaman içerisinde tamamen şamanist bir yapıya dönüşmüştür. günümüzde, bu kültlerden-inançlardan bahsedilmeden şamanizm’den bahsedilmemektedir"
toplumda şaman inancından gelen ve islamiyeti kabulünden sonra dâhi gelenekleri sürdürülen birtakım hareketler vardır. örneğin: kırk sayısının hikmeti. kırk gün kırk gece düğünler, kırkı çıkmak, kırk katır kırk satır, kırk haramiler... yatırlar, evliyalar, lohusaya alkarısı uğramasından tutun taziye evine yemek götürmeye dek pek çok gelenek aslında şamanizm dönemine dayanmakta ve sorgulanmadan uygulanmaya devam edilmektedir.
heterodoks topluluklar, dini hoşgörüye sahip olsalar da ekonomik ve sosyal adaletsizliklere karşı mücadele etmiş, feodal yapıya ve merkezi otoritelere baş kaldırmışlar ve bu şekilde ortaya çıkmışlardır. aslında isyanlarında, karın doyurma kaygısı, dini çekişmelerden önce gelmektedir.
bu toplulukları bir arada tutan üç önemli unsur vardır:
bir, kabile-boy birliği;
iki, yanılmaz ve insanüstü meziyetlere sahip olduğuna inanılan, kurtarıcı ya da mehdi katına çıkartılan karizmatik liderin olması;
üç, basit bir şekilde kültürün bir parçası olarak oluşturulan ve mucizelerle yoğurdukları ortak inanç öğeleridir.
fuat köprülü gibi tarihçiler, bâtınilik ve babailiğin dini olmanın yanı sıra toplumsal bir isyan hareketi olduğunu da yazmışlardır. bu akımlar, anadolu’nun düşünsel çeşitliliğini göstermekte ve "halk islamı" diye adlandırılan yapının temelini oluşturmuşlardır.
konu hakkında okumak isterseniz kitap listesi:
*wilhelm radloff - türklük ve şamanlık
*kıymet erezincan kıya - umay ana’dan akkarısına: atla gelip yaya kalanlar
*seyfullah kara - selçuklular’ın dini serüveni
*julian baldick - animals and shaman: ancient religions of central asia
*lev n. gumilev - eski türkler
*sadettin gömeç - türk kültürünün ana hatları
*abdülkadir inan - tarihte ve bugün şamanizm: materyaller ve araştırmalar
*franz babinger & fuat köprülü - anadolu’da islâmiyet
*burhan oğuz - türk halk düşüncesi ve hareketlerinin ideolojik kökenleri
*nimet yıldırım - iran kültürü
*fuat köprülü - islam in anatolia after the turkish invasion
*irene melikoff - hacı bektaş: efsaneden gerçeğe
devamını gör...