sened-i ittifak

osmanlı tarihinde ilk anayasal belge niteliğini taşır, ingilizlerin 1215 tarihli magna carta'sı ile benzer özelliklere sahiptir.

ayanlara hukuki bir statü kazandırmıştır. bu durum da osmanlı devletini feodal bir yapıya dönüştürmüştür.

moderasyon tarafından "akış" tarafına itilmiş bir başlık, geçilebilir.

16. yüzyılın sonunda türkiye'ye gelen bir alman seyyah ayasofya'da sultan 2. selim'in türbesi'nde onun yanı başında yatan ve kimisi bebekken katledilen şehzadelerin tabutlarına bakıp "dünyada nasıl bir güneş varsa, türklerinde bir hükümdarı ve efendisi vardır' der.
oysa şimdi, kanla ve şiddetle korunagelen bu tek otoriteye ortak olunuyordu.
...
sened-i ittifak denen bu ahitnamenin girişi hattı hümayun olarak yayınlandı. bizim anayasacılarımız sened-i ittifak'ı biraz abartarak, mutlak otoriteye ilk defa gem vuran bir magna carta olarak nitelerler ve anayasal gelişmemizin milat noktası olarak kabul ederler.

ilber ortaylı imparatorluğun en uzun yüzyılı sayfa 42

padişah 4.cenabettin ile ayanlar arasında yapılmış bir anlaşmadır ingiltere'deki magna carta ya benzetmeyeni dövüyorlar. ancak arada şöyle de bi fark vardır, ingiliz monarşisi kendi istekleriyle halka haklar vermiştir ve bu süreç yıllar içerisinde demokrasiye evrilmiştir. bu nedenle ingiltere halkı yıl 2021 olmasına rağmen hala kral, kraliçe gibi kavramlara sahip çıkar ve monarşi ailesini düşman gibi görmez.
pardon padişah 4. cenabettin değil, 2. mahmud'muş.

türk tipi magna carta. lord yerine ayan kral yerine padişah koyuyorsunuz. tek fark arada 600 yıllık zaman geçmesi. matbaanında geç geldiğini düşünürsek şaşıracak bir şey yok.

ayanlarla yapılan antlaşmadır. padişahın yetkilerini sınırlayan ve ayanlara ayrıcalık tanıyan bir anlaşma.(bkz: alemdar mustafa paşa hazırlamıştır)

hazırlanışı, getirdikleri ve uygulanışı bakımından 3 hususa değer bir sözleşme, tarihçiler açışıdan devlet-i aliyye için ilk anayasal bir girişim olarak kabul görendir. bülent tanor'ün (bkz: osmanlı-türk anayasal gelişmeleri) kitabında özetle şöyle yer verilmiştir.

a.hazırlanış

19.yy başlarında, yenilikçi padişah ııı.selim'in ıslahat hareketleri başarız olmuş ve tahttan indirilmesi 29 mayıs 1807 tarihine denk gelmiştir. selim'in tahttan indirilmesi ve kendisinin (bkz: nizam-ı cedit) i lağvedilmesiyle beraber, iktidar gericilerin eline geçmiştir. gericilerin iktidarı, rusçuk ayanı alemdar mustafa paşa tarafından, sultan ıv.mustafa'nın hal edilip, ıı.mahmut'un tahta çıkışıyla sona ermiştir.

içinde bulunulan dönemde imparatorluğun taşrası, ayanlar ve hanedanlar arasında paylaşılmız vaziyettedir. iktidar mustafa alemdar paşa, yaptığı davetle beraber ayanları ve hanedan temsilcilerini payitahta çağırır. tüm ayanlar bu çağrıya kulak vermemişlerdir. tarihçi lewis'e göre bu sayı ayanların 2/3'ünün katıldığı yönündedir. ağırlıklı olarak yeniçeriliğin geriliğine ve yeniden düzenlenmesi konuları hususu konuşulmuştur. bu sadrazamın esas niyetinin ıslahat hareketlerine ve özellikle askeri reformlara yeniden el atmak olduğunu doğrulamaktadır. varılan ortak kararlar sened-i ittifak adı verilen bir protokolle saptandı ve imzalandı, mühürlendi (7 ekim 1808). söylemek gerekir ki sadece 4 ayan bunu kabul etmiştir. diğer ayanlar kendi bağımsızlıklarının ihlali olarak yorumladıklarından askerleri ile beraber memleketlerine dönmüşlerdir. ayrıca sultan ıı. mahmut dahi saltanat haklarının tehlikeye girdiğini düşünsede, tuğrayı basmıştır.

b. getirdikleri

sözleşme 7 şart ve 1 zeyl'den yani ekten oluşuyordu. özetle içerigi: ocakların uslandırılması, ayanın merkez'e yani padişah ve sadrazama sadakat sözü, merkezin de ayanlara verdiği güvence diyebiliriz.

c. uygulama

uygulanmayışı desek daha doğru olur. çünkü sened-i ittifak, alemdar paşa'nın ortadan kaldırılmasıyla birlikte unutuldu ve hükümden düştü. alemdar paşa sözleşmeden yaklaşık beş hafta sonra bir ayaklanmada katledildi ( 7 ekim 1808/ 15 kasım 1808). uygulanmayışı hususunda şunlar söylenebilir: ayanlar yeteri kadar düzensiz ve merkeziyetsiz hareketlerinden dolayı sözleşmeye uymadılar. bunun akabinde merkez alemdar paşa'dan sonra ayanları etkisizleştirmiştir. en önemlisi sözleşmenin uygulanabilirliğini denetleyen bir özel örgüt bulunmamasıdır. berkes sözleşme için " ölü doğmuş bir bebekti." ifadelerine yer vermiştir.

ekleme: ( magna carta üzerine) bülent tanor şunları söylemektedir, si "şart"larından da merkez'in taşra'ya oranla çok daha kazançlı çıktığı anlaşılmaktadır. bu durumda, si'nin magna carta libertatum ile olaysal benzerlik içinde görülmesi de doğru değildir. 1215' te ingiliz feodallerinin (baronlar) londra'yı alıp kral yurtsuz jean'ı köşeye sıkıştırıp kendi şartlarını dayatmaları olayı ile, 1808'de müslüman-türk feodallerinin (âyânı hanedan temsilcileri, vb.) basit kâğıt parçalarıyla yapılmış bir davete kısmen uyarak, askerlerini ise "ne olur ne olmaz" düşüncesiyle peşlerine takarak payitaht'a gelmeleri sonra da bunlardan bazılarının adeta kerhen bir "ittifakname"ye imza koymaları olayı arasında anlamlı farklar vardır.

türk şeceresindeki ilk anayasal belge olarak kabul görür.

29 eylül 1808 yılında imzalanmıştır.

ıı. mahmut, sened-i ittifakın hazırlanmasından aslında sonra derece rahatsızdır. ama buna mecbur kalmıştır. daha sonra ıı. mahmut intikam harekatına geçer. gücü eline aldıkça ayanları etkisizleştirir. sened-i ittifak'taki kaybettiği tüm yetkileri tek tek geri alır. yani senedin bir hükmü kalmamıştır. o kadar ki bu senedi kaleme alan adamı bile üsküdar da astırmıştır.
sultan ıı. mahmut'taki kin ve intikam duygusunun eşi benzeri yoktur. (bkz: ezel bayraktar)'ı bile kıskandırır.
buradan