1.
saka türklerinin büyük kahramanı alp er tunga'nın hikâyesinin anlatıldığı destandır.
en güçlü ve parlak devrini 7. yüzyılda yaşayan saka imparatorluğunun hakanı alp er tunga' nın iran'a savaş açmasını ve dehistan bölgesindeki savaşı anlatır. alp er tunga destanıhakkındaki bilgiler firdevsi’nin şehnamesine dayanmaktadır.
savaşta barmab adlı bir türk yiğidi teke tek savaş ilanı yapar, karşısına da iran kumandanının kardeşi kubad meydana çıkar. barmad, kubad'ı yener ve zafer kazanır. sonrasında iki ordu arasında kanlı bir savaş başlar ve türkler kazanır. iran padişahı tutsak edilir. bunun sonrasında iran'a bağlı olan kabil ülkesinin padişahı zâl, iranlılara yardıma gelir. çok sinirlenen alp er tunga esir olan iran padişahını öldürür. * kardeşi alp arız, diğer esirleri öldürmesine engel olur. aradan geçen zamanla esirler kaçar ve alp er tunga buna sebep diye kardeşi alp arız'ı da öldürür. *
iran tacını alp er tunga giyer, iranlılar da padişahlarının yerine zev'i getirir. iki ordu tekrar savaşır ve büyük bir kıtlık olur. insanlar meydanda savaşta, evde aç öldükleri için savaş ve kıtlık insanları bitirmesin diye yapılan barış sonucu iran'ın kuzey eyaletleri turan'ın olur. ama tabii ki zev ölünce barış yine bozulur. ve iranlılar yine zâl'dan yardım istediler. zâl'ın oğlu rüstem yardıma gelir ve alp er tunga'yı bozguna uğratır. iran tahtına da keykubad çıkar.
keykubad'dan sonra keykâvus tahata çıkınca oluşan karışıklık ile alp er tunga tekrar iran'a saldırır. ama gördüğü bir rüyanın etkisi ile barış imzalatır.
rüstem'in oğlu siyavuş iranlılar ile araları açılınca türk kağanına sığınır. bir süre her şey yolundadır, siyavuş kendini çok sevdirir hatta türk kahramanlarından birinin kızı ile evlenir ve keyhüsrev adını verdikleri bir oğlu olur. ancak bir süre sonra da alp er tunga'nın güzel kızı ferengis ile evlenir. * aradan geçen zamanla da türk töresine uymamaya ve siyasi teşebbüslere başlar. alp er tunga da siyavuş'u öldürtür. rüstem durur mu hemen bir ordu toplar ve alp er tunga' ya saldırır. savaşta kağan'nın oğlu sarka da ölür. alp er tunga da intikam için iran içlerine dek gider, asar, keser, ekinleri yakar. iranlılar yedi yıl kıtlık ile mücadele eder.
alp er tunga ve rüstem arasındaki savaş durup durup başlar. bir o, bir bu yener.*
uzun bir zaman geçtikten sonra keyhüsrev, ihtiyar aslan alp er tunga'yı teke tek dövüşe çağırır. ancak en güçlü çağında olan keyhüsrev'in karşısına çıkamaz. ordusunu da kaybeder. keyhüsrev ordusu ile takip eder. en sonunda da yakalayıp öldürür.
alp er tunga'nın ölümü üzerine tüm turan yas tutar. yuğ töreni'nde de ozanlar şu saguyu söyler:
alp er tunga öldi mü?
ısız ajun kaldı mu?
ödlek öçin aldı mu?
emdi yürek yırtılur.
begler atın urgurup
kadgu anı turgurup
mengzi yüzi sargarup.
korkum angar türtülür.
ödlek yarağı içine aldun mi?
oğrun tuzağ uzattı
begler begin azıttı
kaçsa kah kurtulur?
uluşıp eren börleyü’
yırtıp yaka urlayu
sıkrıp üni yırlayu
sığtap közi örtülür.
könglüm için ötedi.
yitmiş yaşıg kartadı
kiçmiş ödig irtedi
tün kün kiçip irtelür
felek yarar gözetti
gizli tuzak uzattı
beylerbeyini kaptı
kaçsa nasıl kurtulur
erler kurt gibi uludular
hıçkırıp yaka yırttılar
acı seslerle bağırdılar
ağlamaktan gözleri kapandı
beğler atlarını yordular
kaygı onları durdurdu
benizleri yüzleri sarardı
safran sürülmüş gibi oldular
divan-ı lügat'ıt türk'te yer aldığı için de günümüze orijinal metin ulaşır.
ayrıca :
kutadgu bilig’de “alp er tunga” hakkında şu bilgi verilir: “eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri türk beyleridir. bu türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı tonga alp er idi. o yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi. ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur”.
iranlılar ona efrasiyap diyorlar; bu efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir. dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi gerekir. iranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir. kitapta olmasa onu kim tanırdı.” bugünkü bilgilerimize göre alp er tunga ile ilgili en geniş bilgi iran destanı şehname’de tespit edilmiştir.
en güçlü ve parlak devrini 7. yüzyılda yaşayan saka imparatorluğunun hakanı alp er tunga' nın iran'a savaş açmasını ve dehistan bölgesindeki savaşı anlatır. alp er tunga destanıhakkındaki bilgiler firdevsi’nin şehnamesine dayanmaktadır.
savaşta barmab adlı bir türk yiğidi teke tek savaş ilanı yapar, karşısına da iran kumandanının kardeşi kubad meydana çıkar. barmad, kubad'ı yener ve zafer kazanır. sonrasında iki ordu arasında kanlı bir savaş başlar ve türkler kazanır. iran padişahı tutsak edilir. bunun sonrasında iran'a bağlı olan kabil ülkesinin padişahı zâl, iranlılara yardıma gelir. çok sinirlenen alp er tunga esir olan iran padişahını öldürür. * kardeşi alp arız, diğer esirleri öldürmesine engel olur. aradan geçen zamanla esirler kaçar ve alp er tunga buna sebep diye kardeşi alp arız'ı da öldürür. *
iran tacını alp er tunga giyer, iranlılar da padişahlarının yerine zev'i getirir. iki ordu tekrar savaşır ve büyük bir kıtlık olur. insanlar meydanda savaşta, evde aç öldükleri için savaş ve kıtlık insanları bitirmesin diye yapılan barış sonucu iran'ın kuzey eyaletleri turan'ın olur. ama tabii ki zev ölünce barış yine bozulur. ve iranlılar yine zâl'dan yardım istediler. zâl'ın oğlu rüstem yardıma gelir ve alp er tunga'yı bozguna uğratır. iran tahtına da keykubad çıkar.
keykubad'dan sonra keykâvus tahata çıkınca oluşan karışıklık ile alp er tunga tekrar iran'a saldırır. ama gördüğü bir rüyanın etkisi ile barış imzalatır.
rüstem'in oğlu siyavuş iranlılar ile araları açılınca türk kağanına sığınır. bir süre her şey yolundadır, siyavuş kendini çok sevdirir hatta türk kahramanlarından birinin kızı ile evlenir ve keyhüsrev adını verdikleri bir oğlu olur. ancak bir süre sonra da alp er tunga'nın güzel kızı ferengis ile evlenir. * aradan geçen zamanla da türk töresine uymamaya ve siyasi teşebbüslere başlar. alp er tunga da siyavuş'u öldürtür. rüstem durur mu hemen bir ordu toplar ve alp er tunga' ya saldırır. savaşta kağan'nın oğlu sarka da ölür. alp er tunga da intikam için iran içlerine dek gider, asar, keser, ekinleri yakar. iranlılar yedi yıl kıtlık ile mücadele eder.
alp er tunga ve rüstem arasındaki savaş durup durup başlar. bir o, bir bu yener.*
uzun bir zaman geçtikten sonra keyhüsrev, ihtiyar aslan alp er tunga'yı teke tek dövüşe çağırır. ancak en güçlü çağında olan keyhüsrev'in karşısına çıkamaz. ordusunu da kaybeder. keyhüsrev ordusu ile takip eder. en sonunda da yakalayıp öldürür.
alp er tunga'nın ölümü üzerine tüm turan yas tutar. yuğ töreni'nde de ozanlar şu saguyu söyler:
alp er tunga öldi mü?
ısız ajun kaldı mu?
ödlek öçin aldı mu?
emdi yürek yırtılur.
begler atın urgurup
kadgu anı turgurup
mengzi yüzi sargarup.
korkum angar türtülür.
ödlek yarağı içine aldun mi?
oğrun tuzağ uzattı
begler begin azıttı
kaçsa kah kurtulur?
uluşıp eren börleyü’
yırtıp yaka urlayu
sıkrıp üni yırlayu
sığtap közi örtülür.
könglüm için ötedi.
yitmiş yaşıg kartadı
kiçmiş ödig irtedi
tün kün kiçip irtelür
felek yarar gözetti
gizli tuzak uzattı
beylerbeyini kaptı
kaçsa nasıl kurtulur
erler kurt gibi uludular
hıçkırıp yaka yırttılar
acı seslerle bağırdılar
ağlamaktan gözleri kapandı
beğler atlarını yordular
kaygı onları durdurdu
benizleri yüzleri sarardı
safran sürülmüş gibi oldular
divan-ı lügat'ıt türk'te yer aldığı için de günümüze orijinal metin ulaşır.
ayrıca :
kutadgu bilig’de “alp er tunga” hakkında şu bilgi verilir: “eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri türk beyleridir. bu türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı tonga alp er idi. o yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi. ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur”.
iranlılar ona efrasiyap diyorlar; bu efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir. dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi gerekir. iranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir. kitapta olmasa onu kim tanırdı.” bugünkü bilgilerimize göre alp er tunga ile ilgili en geniş bilgi iran destanı şehname’de tespit edilmiştir.
devamını gör...