dicle

diyarbakır’ın bir ilçesi ve bu yöreden geçen büyük bir ırmağın adı. dicle kasabasının adını dicle nehri’ nden aldığı anlaşılmaktadır. bugünkü dicle nehri, sumerlilerde idikna. akkadlarda idiklat adlarını taşıyordu. sumercede id sözcüğü ‘ırmak’ karşılığında idi. söz gelimi, sumerliler fırat nehri’ne id-arad (arad nehri) adını vermişlerdi. arad sözcüğü – kimi yöre halklarınca aras ya da araz şekillerinde telaffuz edildiğinden- bugünkü aras nehri adına kaynak oluşturmuş olabilir. asur kralı tiglat-plasar’ın adının, dicle nehri‘nin akkadca karşılığı olan idiklat adından kaynaklanmış olması olasıdır. eski süryanice kaynaklarda tiglat sözcüğü ‘ok’ karşılığında belirtilmektedir hz.isa’nın çağdaşı olan ilk çağın ünlü tarihçi ve coğrafyacısı strabon’a göre, medce tigra (ok) sözcüğü tigris adının dayanağıdır. söz konusu ırmak, strabon zamanında hellenlerce tigris olarak ifade ediliyordu. sumerlilerin bu nehir için kullandıkları idigna adını çözümleyecek olursak, eğer adın özgün şekli id-digna idiyse bu takdirde sumerce id (ırmak, nehir) ve dig (>dik) (yüksek kıyı) sözcüklerinden dolayı ‘yüksek kıyılı ırmak’ anlamı ortaya çıkmaktadır. akkad, asur ve babillilerin idiqlat ya da diqlat, medlerin tigra, hellenlerin tigris ermenilerin dklat/diklat, arapların dicla dedikleri bu nehre kürtler ve türkler tarafından dicle denilmiştir. öte yandan, bu nehir için kullanılan tegris ya da tigris adlarındaki tegr/tigr kök sözcükleri ermenicede tigr (ok, mızrak, zıpkın) olarak karşımıza çıkmaktadır. ermenicedeki bu ve bunun gibi birçok sözcük eski kuzeybatı iran dilleriyle bağlantılıdır. ermeni şahıs adlarından dikran yukarıdaki kök sözcüklerden kaynaklanmıştır. bu bağlamda, diyarbakır’ın silvan ilçesi dolaylarına lokalize edilen ilk çağın ünlü tigranokerta adlı yerleşim yeri bulunuyordu. tigran (dikran)’ın kale kenti karşılığı belirmektedir. sözü edilen adlar tarihsel süreçte tiglat>diglat>diclat ve sonuçta dicle adına dönüşmüştür. tıpkı bir ok gibi hızlı şekilde hareket ettiğinden dicle adını almıştır. ırak’ın tıkrit kentinin adı, dicle nehri’nin kenarında kurulu bulunuşu nedeniyle bu nehrin eski adlarıyla (idiklat>tigrat>tigrıt>tikrit) bağlantılı olmakla birlikte, tigr (ok) ve id (akarsu, ırmak) sözcüklerinden oluştuğu söylenebilir. süryanice metinlerde tikrit kentinin adı tegris olarak yazılmıştır. batı dillerinde ‘kaplan’ karşılığında kullanılan tigr (ok) kök sözcüğüyle bağlantılı saydığımız latince ve macarca tigris, yunanca tigri; italyanca ve ispanyolca tigre, almanca ve arnavutça tiger sözcükleri dikkatimizi çekmektedir. çünkü, ok gibi hızlı hareket ettiğinden kaplanın da etimolojik açıdan benzer sözcüklerle ifade edildiği sonucuna varıyoruz.