ortodoks

e-yun. ortho: düz, dimdik, doğru.. ödünsüz
doks(i)a: görüş, inanç, kanaat.
dosdoğru kanaat/inanç.

doğu kiliselerinin inancı

hristiyanlığın üç büyük mezhebinden biri.

batı dillerinde sünnî müslümanlar için de doğru inanç sahibi anlamında "ortodoks" terimi kullanılır. hristiyan dünyasında hatalı olduğunu ve doğru görüşten saptığını kabul etmeyen hemen her kilise, bir bakıma kendisini "ortodoks" diye tanıtır (bertholet, wörterbuch der religionen, stuttgart 1962, s. 202).

ortodoksluk, kuruluşunu hz. isa'ya kadar götürür. ortodoksluk, ix. yy.dan sonra islavlar arasında yayılmaya başlamıştır. aynı yüzyılda bulgarlar ve sırplar da ortodoksluğu kabul etmişlerdir. rus ortodoks kilisesi 1917 ihtilâli'nden sonra patriklik haline getirilmiştir. doğu ve batı kiliseleri arasındaki ilişkilerin bozulması da bu döneme rastlar (meydan larousse, istanbul 1972, ix, 621).

ortodoksluğun en büyük ruhanî lideri, ortodoks cihan patrik'i (patrik ökümenik) istanbul (fener)'da oturur. 1453te bizans imparatorluğu türklerin eline geçince, patriklik ortodoks-osmanlı münasebetlerinin resmî kurumu olarak görev yapmıştır. fatih sultan mehmet istanbul'u fethettiği zaman (1453) patrik'i de himayesine almış, böylece bir katolik-ortodoks ittifakını ve iki kilisenin osmanlı imparatorluğu'na karşı tek cephe oluşturmasını önlemiştir.

ortodoksluğun diğer patriklikleri iskenderiye, kudüs ve antakya'dır. zamanla cemaatler arasında baş gösteren dini anlaşmazlıklar doğu ortodoks kilisesi'nde de bölünmelere yol açmıştır. istanbul ortodoks kilisesi de, rum ortodoks; ermeni ortodoks; süryani ortodoks olmak üzere başlıca üç kola ayrılmıştır. rumlar istanbul'u; ermeniler, erivan'ı; süryaniler de mardin'i merkez edinmişlerdir.

tanzimat fermanı (1839)'nın ilânı üzerine, osmanlı imparatorluğu hudutları içinde yaşayan ortodoks azınlıklara da diğerlerine tanınan verilmiştir.
papa xxiii'in johannes gayretiyle (1962) ortodoks ve katolik kiliselerinin birleştirilmesi cihetine gidilmiş, rodos'ta toplanan (eylül i963) ortodoks kiliseleri konferansında bu görüş benimsenmiştir. neticede ortodoks kiliseleri baş patriği athenagoras ile papa vi. paulus kudüs'te buluşarak (ocak 1964, aralık 1965) 900 yıl önce konan aforozu geri almışlardır. bununla beraber her iki kilise de, biri diğerine bağlı olmaksızın varlığını bağımsız olarak sürdürmektedir (orhan hançerlioğlu, inanç sözlüğü, istanbul 1975, s. 475).

son fener rum patriği'nin ölümü üzerine boşalan patriklik makamına dimitri bartalameos (ekim 1991) seçilmiştir.

ortodoksluğun başlıca özellikleri şöylece sıralanabilir:

l. patrik ruhânî başkandır.

2. papa, hz. isa'nın vekili değildir, insan olduğu için yanılabilir.

3. rühul-kuds, oğul yoluyla baba'dan çıkmıştır.

4. hristiyanlık tarihinde ancak ilk yedi konsil (325-787) geçerlidir.

5. hz. meryem, hz. isa ve azizlerin kutsal tasvirleri (ikona) saygıya değerdir.

6. her ülke kendi diliyle ibadet edebilir.

7. haç sağdan sola doğru çıkarılır, kolları eşit uzunlukta olmalıdır.

8. evharistiya âyininde ekmeğe maya, şaraba su katılır.

9. vaftizden hemen sonra konfirmation yapılmalıdır.

10. keşiş, piskopos ve patrikler evlenemez. buna karşılık papazlar evlenebilir.

11. a'raf, ahiret hayatına geçişte, günahkâr kişinin kısa süreli bir bekleme yeridir (g. tümer, a.küçük, dinler tarihi, ankara 1988, s. 162).

ortodokslar ibadetlerinde ikonalara saygı göstermekle beraber onlara tapmazlar. ibadet yalnız allah'a yapılır. ikonaların bazı zamanlar ibadet vasıtası olarak kullanıldığı olmuştur. ikonası olmayan ortodoks kilisesi yoktur, denilebilir. inançlarına göre kilisenin başında isa mesih yer alır. o, yerlerin ve göklerin sahibi sayılır. ortodokslara göre kitab-ı mukaddes ve kilise geleneği, imanın kaynağı ve rehberidir (türk ansiklopedisi, istanbul 1977, xxvi, 40).

günlük, haftalık ve yıllık olarak düzenlenen dualar, yortular ve oruçlar, inanan kişilere hz. isa'nın hayatını daima hatırlatma amacını taşır.

yunanca kökenli ortodoks sözcüğünün anlamı "doğru yolda olan kişi" demektir. etimolojisi orthó(ορθό)+doxos(δοξος)'un birleşiminden oluşan (ορθόδοξος/orthódoxos)'tur. ortodoksluk, hıristiyanlığın temel mezheplerinden birisidir. daha çok yunanistan, ermeniler, güney ve doğu slavları arasında yaygındır. ortodoks hristiyanlık, yunan kültüründen ve tarzından beslenmiştir. ortodokslar, katoliklerden farklıdır. mesela ortodokslar, katoliklerin aksine isa'nın doğumunu 25 aralık yerine 6 ocak'ta kutlarlar.