rzeczpospolita obojga narodów

polonya-litvanya birliği, birinci polonya cumhuriyeti, iki ulus cumhuriyeti, iki ulus birliği veya iki halk birliği, 17. yüzyıl avrupasının en güçlü ülkelerinden biriydi. lehistan-litvanya birliği 1 temmuz 1569 tarihinde imzalanan lublin antlaşması ile kuruldu. bu antlaşmayla lehistan krallığı, litvanya grandüklüğü ve kraliyet prusyası tek bir devlet olarak birleştiler ve avrupa'nın en güçlü ülkelerinden biri haline geldiler. aslında bu ülkeler 1569 yılından önce de işbirliği halindeydiler. lehistan ve litvanya 1386 yılında litvan jagiellon hanedanının lehistan'ı yönetmeye başlamasından sonra aynı krallar tarafından yönetilmekteydiler. ancak lublin birliğine gelinceye kadar kral hariç iki ülkenin bütün yönetim organları ayrı tutulmaktaydı. iki ülkenin ayrı meclis (sejm) ve senatosu vardı. kraków ve vilnius'ta ayrı başkentler bulunmaktaydı. birleşmeden sonra krakow'da tek bir meclis ve senato kaldı. başkent 1596 yılında da varşova'ya taşındı. birlik, 17. yüzyılın başlarında altın çağına ulaştı. devletin güçlü bir parlamentosu vardı. otuz yıl savaşları'na katılmak istemeyen soylular parlamentoda çoğunluk oluşturmaktaydı. bu tarafsızlık, avrupa'nın her köşesini kasıp kavuran siyasi-dini çatışmalardan ülkeyi uzak tutmak için yetti. isveç'e kafa tutabilecek kadar güçlenen devlet, rus çarlığı'na, osmanlı imparatorluğu'na ve himayesindeki devletlere başarılı yayılmacı saldırılar başlattı. özellikle rusya'nın yaşadığı karışıklık dönemi süresince devlet, işgalleri hızlandırdı, birlik askerleri moskova'ya girdi ve orayı zapt etmeyi başardılar. 27 eylül 1610, tarihinden 4 kasım 1612, tarihindeki bir kuşatmayla sürülene kadar orayı ellerinde tuttular. birliğin gücü bu olaylardan sonra gitgide azalmaya başladı. ülkenin güneydoğusunda 1648'de başlayan ukrayna kazakları'nın çıkardığı hmelnitski ayaklanması'nın durumu günden güne ciddiyetini artırıyordu. yıllardır ülkenin ordusunda savaşan kazaklar, artık kendi devletlerini kurmak istediler ve de başarılı oldular rusların koruması altında pereyaslav antlaşması'yla kazak hetmanlığı adında bir devlet kuruldu. devletin başına gelen bir diğer felaket ise, 1655 yılında başlayan ve "tufan" olarak adlandırdıkları isveç akınlarıdır. bu akınların ve işgallerin üzerine bir de erdel dükü george ıı rákóczi ve brandenburg elektörü frederick william'ın da saldırıları eklenince, çok ağır bir savaş patlak verdi. 18. yüzyıla gelindiğinde lehistan sürekli olarak toprak kaybetmeye başladı. lehistan'ın komşusu olan rusya, avusturya ve prusya güçlendiler. saksonya'dan wettin hanedanı mensubu ııı. august 1697 yılında lehistan-litvanya birliği kralı seçildi. wettinler halkı sindirmeyi ve güç kullanmayı kesin bir kural olarak görüyordu ve de bunu uyguladılar da. halihazırda siyasi istikrarsızlık ülkede iç savaşlara ve isyanlara ortam hazırladı. bu sırada 1715 yılında resmen kral ve soylular arasında bir iç savaş çıktı. çar petro bu durumdan çok iyi faydalandı. stanislaw poniatowski kral ııı. august'u devirme planlarına destek sağlaması için annesinin ailesi tarafından petersburg'a gönderildi. rus sarayında ailesinin çıkarlarını gözetmek için fazla çaba harcamadı ve geleceğin çariçesi ıı. katerina'ya âşık oldu. yekaterina, ııı. august'un 1763'te ölümünden sonra, lehistan'ı daha da zayıf düşürmek için yollar aramaya başladı. lehistan bu sorunlarla uğraşırken dış güçlere karşı savunmasız ve güçsüz kaldı. meclis toplandı (sejm) rus imparatorluğu 24.000 kişilik bir orduyla o sırada lehlerin topladıkları meclislerine (sessiz sejm, bu seferki farklı bir meclisti.) doğru yola çıktı. bu meclisin en önemli kuralı eğer elçiler oy birliği ile karara altı haftada (tek oturumda zaman sınırı) varamasalardı, tartışmalar geçersiz ilan edilirdi ve bu sejm'den önceki tüm eylemler iptal edilirdi. rusya imparatorluğu'nda meclise geldi ve bir arabulucu olmak amacıyla katılmış gözükse de asıl amacı topraklardan payına düşeni almaktı. 17. yüzyılın ortalarından beri, sejm çözünürlüğünde otomatik olarak belirlenen bir elçi ya da senatör biri tarafından diğer, daha önce onaylanmış kararların reddi nedeniyle, herhangi bir itiraz olmadı. bu tüm sejmlerin oluşturduğu bir bütün çözünürlük, verilen bir oturumda geçti. kararlar ve bu sessiz durum sejm'in "sessiz sejm" olarak adlandırılmasının nedeniydi, örnek: 1667'de ve 16. yüzyılda hiçbir kişi ya da grup davaya cesaret edemedi ama 17. yüzyılın ikinci yarısında, sejm'de liberum veto (latince: "ben özgürce yasaklarım") neredeyse durduruldu, ııı. august yetkilerinin büyük çoğunluğunu yıllarca lehistan'da genel valilik yapan heinrich von brühl'e devretti. ıı. katerina yıllar sonra rusya'nın askerî ve siyasal gücünü kullanarak dilediği gibi yönlendirebileceğini düşündüğü genç poniatowski'nin ıı. stanisław adıyla tahta çıkmasını (7 eylül 1764) sağladı. stanisław tahta çıktıktan sonra, krallığın gücünü artırmaya, yönetimde reform yapmaya ve parlamenter rejimi güçlendirmeye çalıştı. ama soyluların ve kendisini tahttan indirmekle tehdit eden yekaterina'nın engellemeleri karşısında sonunda reformlardan vazgeçmek zorunda kaldı. lehistan-litvanya birliği çöküşün eşiğine geldi. czartoryski ve potocki hanedanı el birliğiyle liberum veto'yu 1791'de polonya'nın 3 mayıs anayasası'nın kabulüyle tamamen kaldırıldılar. anayasa kabulü ve olası uzun vadeli kararlardan sonra bir sonuca varıldı. o sonuçlara göre avusturya, rusya ve prusya lehistan-litvanya birliği topraklarını paylaştı ve 300 yıllık polonya parlamentosunun sürekliliği sona erdi. ruslar kralın sakson ordusunu sürgün etti. sonunda lehistan-litvanya birliği bu üç ülke arasında paylaşılarak 1795 yılında avrupa haritasından silindi.

kaynak: buradan