1.
wason(kart) seçim görevi, isminden de anlaşılacağı üzere peter catcarth wason isimli bir bilişsel psikolog tarafından geliştirilip ilk kez kullanılan deneysel bir paradigmadır.
bu görevde insanların önüne ön ve arka yüzlerinde birtakım bilgiler içerdiği söylenen dört adet kart sunulur. görevin amacı, karar alma ve akıl yürütme becerilerini incelemek olduğundan bu görevde insanlardan önlerinde bulunan kartlardan yola çıkarak verili kuralın ihlal edilip edilmediğini sınamaları istenir. işleri daha da karmaşıklaştırmadan bir örnek verelim:
kural: kartın ön yüzündeki rakam tek ise arka yüzündeki renk kırmızı olmalıdır.
bu kuralı sınamak için mümkün olan en az sayıda kartın arka yüzünü çevirmeniz istenmektedir.
hangi kartın veya kartların arka yüzünü çevirirdiniz?
yanıtınız 1. ve 4. sıradaki kartlar ise bildiniz! ancak yanlış yanıt verdiyseniz de insanların böyle soyut problemlerde epey zorlandığını belirtmekte fayda var. şimdi yanıtın neden 1 ve 4 numaralı kartlar olduğunu açıklayalım:
•(p) 1 numaralı kartın görünür yüzünde 3 rakamı yer almaktadır. kurala göre arka yüzündeki renk kırmızı olmalıdır. bir başka deyişle, bu kartın arka yüzündeki renk turuncu ise kural ihlal edilmiş demektir. öyleyse, kuralın ihlal edilip edilmediğini bulmak için ters çevirmemiz gereken ilk kart 1 numaralı karttır.
•(p’) 2 numaralı kartın ise ön yüzündeki rakam 8 ve kural çift sayılarla ilgilenmiyor.
•(q) 3 numaralı kart kırmızı renkte. kural kırmızı renkli kartın arka yüzündeki rakama dair bir önerme içermiyor.
•(q’) 4 numaralı kartın ön yüzündeki renk turuncudur. kurala göre turuncu renkli bir kartın arka yüzünde bir tek sayı yer alamaz. dolayısıyla, turuncu kartın arkasındaki rakamın tek mi yoksa çift mi olduğunu bulmak için kartı kesinlikle ters çevirmeliyiz.
şimdi biraz ısındıysak daha eğlenceli bir örneğe geçebiliriz:
bir kafede olduğunuzu hayal edin. göreviniz bu kafede 18 yaşından küçük olup bira içen biri olup olmadığını tespit etmek.
kural: bir kişi bira içiyorsa 18 yaşından büyük olmalıdır.
hangi kartın veya kartların arka yüzünü çevirirdiniz?
yanıtınız yine 1 ve 4 ise tebrikler! tahmin ediyorum ki bu problemi çözerken hiç zorlanmadınız. yanıtı açıkladıktan sonra neden bu denemede çok daha hızlı ve başarılı olduğunuz üzerine birtakım fikirleri inceleyeceğim.
•(q’) 1 numaralı kart bize kişinin 16 yaşında olduğunu söylüyor. kurala göre 16 yaşındaki bir kişi asla bira içemez. öyleyse, kuralın ihlal edilip edilmediğini sınamak için ters çevirmemiz gereken ilk kart 1 numaralı karttır.
•(q) 2 numaralı kart bize kişinin 21 yaşında olduğunu söylüyor. 21 yaşındaki bir kişinin gazoz veya bira içebileceği düşünüldüğünde bu kartın da ters çevrilmesine gerek olmadığı görülebilir.
•(p’) 3 numaralı kart bir kişinin gazoz içtiğini gösteriyor. gazoz içen bir kişinin yaşı kural açısından bir önem taşımaz.
•(p) 4 numaralı kartın üzerinde ise bira var. kural bira içen bir kişinin yaşının en az 18 olması gerektiğini söylüyor. öyleyse kuralı sınamak için bu kartın arkasını çevirip içen kişinin kaç yaşında olduğunu bilmemiz gerekli olacaktır.
evrimsel psikologlar cosmides ve tooby (1992) bu sonuçları şöyle açıklıyor: ultra sosyal bir tür olarak insan, türdeşleriyle iş birliği yapmaya fazlasıyla yatkındır. bu yatkınlığın sebebinin ise aslında yalnız başına oldukça zayıf olan insanın ancak birlikte olduğu takdirde doğadaki kıt kaynaklara erişim sağlayabilmesi olduğu öne sürülür. bu türden iş birliklerini kurarken en önemli öncüllerden biri de insanlar arası ilişkileri düzenleyen kuralların(sosyal kontratlar) koyulmasıdır. hayatta kalmanın dahi zor olduğu atasal çevrede -ki bu belirli bir tarih olmasa bile pleistosen dönemden (~2 milyon yıl önce) günümüze kadar herhangi bir zamandaki çevreye işaret edebilir bkz. environment of evolutionary adaptedness- sosyal kontratlara uymayan bir hileci elde edebileceği avantajlarla grubun kalanını tehlikeli bir durumda bırakabilir. örneğin kaynağın eşit paylaşılacağı kuralı ile yola çıkan bir grup insanın besin kaynağına ulaştıktan sonra kuralı ihlal eden bir hileci yüzünden bütün kaynağı kaybettiğini düşünün. işte cosmides ve tooby (1992) “hileciyi tespit mekanizması” (cheater detection mechanism) adı verilen ve böyle durumların önüne geçmek için özelleşmiş ve evrimsel seçilim baskıları tarafından şekillendirilmiş bir zihinsel modül olduğunu öne sürerler. sonuç olarak, diyebiliriz ki ilk örnekteki renk ve rakamları içeren kuralı sınamanın ikinci örnekteki sosyal kuralı sınamaktan daha kolay olmasının sebebi “hileciyi tespit mekanizması” olabilir (konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için; cosmides, 1989).
daha önce dikkatinizi çektiyse wason kart görevinde kullanılan problemlerin kurulma biçimi aynı ve p ise q biçimindedir. buradan hareketle doğru yanıt da daima p ve q' 'ni içeren ifadelerden oluşur. işte tam da bu nokta evrimsel psikologların en sağlam argümanına dayanak olur.
evrimsel psikoloji içerisinde en çok araştırılmış hipotezlerden biri olan hileciyi tespit mekanizması wason seçim görevinin birçok farklı varyantı ile desteklenmiştir. diğer yandan belirtmek gerekir ki günümüzde bu hipotez tartışmalı bir konumdadır. bu tartışma ile ilgili bilgi için evrimsel psikoloji başlığı altında önermiş olduğum mehmet elgin'in makalesinin yeterince kapsayıcı olduğunu düşündüğümden burada da tekrar önerme gereği duyuyorum.
kaynakça:
wason, p. c., (1966) reasoning. ın b. m. foss (ed.) new horizons in psychology (pp. ). penguin.
cosmides, l. (1989). the logic of social exchange: has natural selection shaped how humans reason? studies with the wason selection task. cognition, 31(october 1988), 187–276.
tooby, j., & cosmides, l. (1992). the psychological foundations of culture. ın j. barkow, l. cosmides, & j. tooby (eds.), the adapted mind: evolutionary psychology and the generation of culture. new york: oxford university press.
wason, p. c. (1968). quarterly journal of experimental reasoning about a rule. quarterly journal of experimental psychology, (july 2012), 37–41.
wikipedia: en.wikipedia.org/wiki/Wason...
bu görevde insanların önüne ön ve arka yüzlerinde birtakım bilgiler içerdiği söylenen dört adet kart sunulur. görevin amacı, karar alma ve akıl yürütme becerilerini incelemek olduğundan bu görevde insanlardan önlerinde bulunan kartlardan yola çıkarak verili kuralın ihlal edilip edilmediğini sınamaları istenir. işleri daha da karmaşıklaştırmadan bir örnek verelim:
kural: kartın ön yüzündeki rakam tek ise arka yüzündeki renk kırmızı olmalıdır.
bu kuralı sınamak için mümkün olan en az sayıda kartın arka yüzünü çevirmeniz istenmektedir.
hangi kartın veya kartların arka yüzünü çevirirdiniz?
yanıtınız 1. ve 4. sıradaki kartlar ise bildiniz! ancak yanlış yanıt verdiyseniz de insanların böyle soyut problemlerde epey zorlandığını belirtmekte fayda var. şimdi yanıtın neden 1 ve 4 numaralı kartlar olduğunu açıklayalım:
•(p) 1 numaralı kartın görünür yüzünde 3 rakamı yer almaktadır. kurala göre arka yüzündeki renk kırmızı olmalıdır. bir başka deyişle, bu kartın arka yüzündeki renk turuncu ise kural ihlal edilmiş demektir. öyleyse, kuralın ihlal edilip edilmediğini bulmak için ters çevirmemiz gereken ilk kart 1 numaralı karttır.
•(p’) 2 numaralı kartın ise ön yüzündeki rakam 8 ve kural çift sayılarla ilgilenmiyor.
•(q) 3 numaralı kart kırmızı renkte. kural kırmızı renkli kartın arka yüzündeki rakama dair bir önerme içermiyor.
•(q’) 4 numaralı kartın ön yüzündeki renk turuncudur. kurala göre turuncu renkli bir kartın arka yüzünde bir tek sayı yer alamaz. dolayısıyla, turuncu kartın arkasındaki rakamın tek mi yoksa çift mi olduğunu bulmak için kartı kesinlikle ters çevirmeliyiz.
şimdi biraz ısındıysak daha eğlenceli bir örneğe geçebiliriz:
bir kafede olduğunuzu hayal edin. göreviniz bu kafede 18 yaşından küçük olup bira içen biri olup olmadığını tespit etmek.
kural: bir kişi bira içiyorsa 18 yaşından büyük olmalıdır.
hangi kartın veya kartların arka yüzünü çevirirdiniz?
yanıtınız yine 1 ve 4 ise tebrikler! tahmin ediyorum ki bu problemi çözerken hiç zorlanmadınız. yanıtı açıkladıktan sonra neden bu denemede çok daha hızlı ve başarılı olduğunuz üzerine birtakım fikirleri inceleyeceğim.
•(q’) 1 numaralı kart bize kişinin 16 yaşında olduğunu söylüyor. kurala göre 16 yaşındaki bir kişi asla bira içemez. öyleyse, kuralın ihlal edilip edilmediğini sınamak için ters çevirmemiz gereken ilk kart 1 numaralı karttır.
•(q) 2 numaralı kart bize kişinin 21 yaşında olduğunu söylüyor. 21 yaşındaki bir kişinin gazoz veya bira içebileceği düşünüldüğünde bu kartın da ters çevrilmesine gerek olmadığı görülebilir.
•(p’) 3 numaralı kart bir kişinin gazoz içtiğini gösteriyor. gazoz içen bir kişinin yaşı kural açısından bir önem taşımaz.
•(p) 4 numaralı kartın üzerinde ise bira var. kural bira içen bir kişinin yaşının en az 18 olması gerektiğini söylüyor. öyleyse kuralı sınamak için bu kartın arkasını çevirip içen kişinin kaç yaşında olduğunu bilmemiz gerekli olacaktır.
evrimsel psikologlar cosmides ve tooby (1992) bu sonuçları şöyle açıklıyor: ultra sosyal bir tür olarak insan, türdeşleriyle iş birliği yapmaya fazlasıyla yatkındır. bu yatkınlığın sebebinin ise aslında yalnız başına oldukça zayıf olan insanın ancak birlikte olduğu takdirde doğadaki kıt kaynaklara erişim sağlayabilmesi olduğu öne sürülür. bu türden iş birliklerini kurarken en önemli öncüllerden biri de insanlar arası ilişkileri düzenleyen kuralların(sosyal kontratlar) koyulmasıdır. hayatta kalmanın dahi zor olduğu atasal çevrede -ki bu belirli bir tarih olmasa bile pleistosen dönemden (~2 milyon yıl önce) günümüze kadar herhangi bir zamandaki çevreye işaret edebilir bkz. environment of evolutionary adaptedness- sosyal kontratlara uymayan bir hileci elde edebileceği avantajlarla grubun kalanını tehlikeli bir durumda bırakabilir. örneğin kaynağın eşit paylaşılacağı kuralı ile yola çıkan bir grup insanın besin kaynağına ulaştıktan sonra kuralı ihlal eden bir hileci yüzünden bütün kaynağı kaybettiğini düşünün. işte cosmides ve tooby (1992) “hileciyi tespit mekanizması” (cheater detection mechanism) adı verilen ve böyle durumların önüne geçmek için özelleşmiş ve evrimsel seçilim baskıları tarafından şekillendirilmiş bir zihinsel modül olduğunu öne sürerler. sonuç olarak, diyebiliriz ki ilk örnekteki renk ve rakamları içeren kuralı sınamanın ikinci örnekteki sosyal kuralı sınamaktan daha kolay olmasının sebebi “hileciyi tespit mekanizması” olabilir (konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için; cosmides, 1989).
daha önce dikkatinizi çektiyse wason kart görevinde kullanılan problemlerin kurulma biçimi aynı ve p ise q biçimindedir. buradan hareketle doğru yanıt da daima p ve q' 'ni içeren ifadelerden oluşur. işte tam da bu nokta evrimsel psikologların en sağlam argümanına dayanak olur.
evrimsel psikoloji içerisinde en çok araştırılmış hipotezlerden biri olan hileciyi tespit mekanizması wason seçim görevinin birçok farklı varyantı ile desteklenmiştir. diğer yandan belirtmek gerekir ki günümüzde bu hipotez tartışmalı bir konumdadır. bu tartışma ile ilgili bilgi için evrimsel psikoloji başlığı altında önermiş olduğum mehmet elgin'in makalesinin yeterince kapsayıcı olduğunu düşündüğümden burada da tekrar önerme gereği duyuyorum.
kaynakça:
wason, p. c., (1966) reasoning. ın b. m. foss (ed.) new horizons in psychology (pp. ). penguin.
cosmides, l. (1989). the logic of social exchange: has natural selection shaped how humans reason? studies with the wason selection task. cognition, 31(october 1988), 187–276.
tooby, j., & cosmides, l. (1992). the psychological foundations of culture. ın j. barkow, l. cosmides, & j. tooby (eds.), the adapted mind: evolutionary psychology and the generation of culture. new york: oxford university press.
wason, p. c. (1968). quarterly journal of experimental reasoning about a rule. quarterly journal of experimental psychology, (july 2012), 37–41.
wikipedia: en.wikipedia.org/wiki/Wason...
devamını gör...