hikmet kıvılcımlı

ölümünün 53. yılında dr. hikmet kıvılcımlı
11 ekim 1971'de belgrad'da sürgünde iken vefat eden dr. hikmet kıvılcımlı hayatının 22,5 yılını hapislerde geçirmişti. en uzun hapislik cezasını (15 yıl) nazım hikmet'in baş kahramanı olduğu, 1938'deki donanma davası'ndan almıştı. bugüne göre gayet "nazik" tutuklanma hikayesini 1971'de kaleme aldığı anılarında şöyle anlatmıştı:
-akşam üstü, yanılmıyorsam kıvılcım kütüphanesi’ni* kilitlerken bir sivil yaklaştı. “ufak bir soru” için müdüriyete dek çağırıyorlardı beni. “ufak soru”ları pek bilirim: “eve uğrasam?” “hemen döneceksiniz. evi ne telaşa vereceksiniz?” “doğru ya... paltomu falan alırdım.” “acele bekliyorlar. beş dakika. gece kalacak olmayınca...” (…)
müdüriyette hiçbir sivil niye çağrıldığımızı bilmiyor. ortalık kararmış. beni beklemişler. paldır küldür adliye’ye gönderildim. daktilom falan kolaydı. dönüşte alırdım! savcılık odasına girince okunanı yanlış duyduğumu sandım. donanma kor askeri mahkemesi beni gıyabımda tevkife karar vermiş. kaçacakmışım. gıyap kararı alınmış. “nasıl olur? tevkif için insana bir şey sorulur. karşılığı alınır. ben dağ başında kaçak değilim ki? evim var. işyerim belli. kanuni bir tevkif önünde değilim. itiraz ediyorum. “onu askeri mahkeye’ye söylersin.” “siz de adalet savcısısınız. bu kanunsuz muameleye müdahale etmelisiniz. işimde gücümdeyken nasıl kaçak olurum?” (…) “bari suçumuzu öğrensek.” “suçunuzu kendiniz bilirsiniz.” “bilseydim sorar mıydım?” ceza usulü kanunu’nun 103. maddesi (o zaman madde ezberimdeydi) (…) sivil polisler kollarıma girdiler.
tartaklanmaktansa çıktım. kapı önünde çok beklemedim. kemal tahir getirildi. hamdi şamilof getirildi. emine, fatma yalçı getirildi. der top olduk. (…) adliye’nın ıssız, karanlık geniş merdivenlerini indik. (şimdiki genel postane üstü o zaman adliye idi.) postane önünde silahlı bahriyeliler. askeri arabalar. bizi bir açık kamyonun üstüne attılar. bahçekapı’ya doğru yıldırım çabukluğuyla gidiyoruz. içimizden birisi: “oh!” etti, “dünya varmış be.” hep güldük. benden başkaları kapıaltı’nın havasız, pis cehenneminde geç vakte kadar boğulmuşlardı. kamyon hızlandıkça akşamın serin havası ciğerleri açıyordu. ancak gidiş nereye? (…) o sırada ikisi kadın otuza yakın idik.
erkin gemisinde ayrı ayrı kamaralarda bulunduğumuz için kimlerin bizimle beraber sorguya çekildiğini bilmiyorduk. söylediğim gibi nazım’ın da gemide bulunacağı aklımın köşesinden geçmiyordu. bir gün muhafaza altında apteshaneye giderken kapısı açık duran bir kamarada, nazım’ın paltosuyla şapkasını asılı gördüm. (temmuz başlangıcıydı. gemi erdek’te demirli bulunuyordu. hava bunaltıcı sıcaktı. buna rağmen nazım hapishaneden getirilirken paltosunu hem yatak hem yorgan yerine ihtiyaten beraber almıştı.) dönüşte yine kapıyı açık buldum. oralarda da benden başka kimse yoktu. böylece nazım’ın sorguya götürüldüğünü anladım. (...)"
donanma davası dünyada eşi benzeri görülmemiş şekilde seyir halindeki erkin harp gemisinde görülmüştü. sanıkların avukatlarıyla, aileleriyle ve hayatla ilişkilerini kesmek için marmara’da bir o yana, bir yana seyrediyordu, birgün adalar açıklarında iken ertesi gün erdek açıklarında görülüyordu, ancak yine de iletişimi kesmesi mümkün olmuyordu. iki metre boyundaki hikmet kıvılcımlı’yı erkin’inde iki kapılı bir dolaba koymuşlardı. 15 gün orada ikiye katlanmış olarak kalmıştı.
"delil arayacak kadar saaaaf değiliz!"
10 ağustos 1938’de başlayan “yüzer-gezer” yargılamalar ilk celsesinde suçlamalara konu olan kitapların “her türk vatandaşının okuması için neşredilmiş kitaplar” olduğuna dair adalet bakanlığı tezkeresi okunmuştu.
hikmet kıvılcımlı, tek (ve esrarkeş olduğu ortaya çıkan) sözde "aleyhine şahit" bile mahkemeye getirilmeyince, “delil” istemişti askeri isyana tahrik suçuna. savcı yarbay şerif budak, almanya'da spartaküs hareketini örnek vererek “bir kıvılcım bazen koca bir dretnotu berhava eder, bir ülkeyi yangına verir” gibi parlak edebiyat cümleleri "paraladıktan" sonra “saf”taki “a”yı kıvılcımlı’nın deyimiyle “dört elif miktarı” uzata uzata şöyle demişti: “doktor hikmet için delil arıyacak kadar saaaafdil değiliz!” savcının bu haykırışı şu sözle bitiyordu: “bunlar bugün bir şey yapmamışlarsa yarın yapacaklardır!”
karar 29 ağustos 1938'de açıklanmıştı. nazım hikmet askeri ceza kanunu’nun 94. maddesine göre “orduda komünist örgüt kurmak” suçundan 20 yıl ağır hapse mahkûm edildi. ilk cezası ile birleştirildikten ve yasal indirimler yapıldıktan sonra toplam cezası 28 yıl 4 ay ağır hapis olarak bağlandı. 16 kişiden üç kişiye (hamdi alev şamilof, hamdi alevdaş, nuri tahir tipi) 18 yıl, dört kişiye (hikmet kıvılcımlı, kemal tahir, mehmet ali kantan, kerim korcan 15 yıl ceza verildi. diğer sanıklara altı ay ile 12 yıl arasında cezalar biçildi. 10 sanık da beraat ettirildi.
cezalar 29 aralık 1938 tarihinde onandı. ama ilginç bir durum yaşandı. 1939 yılında kemal tahir nazım hikmet ve hikmet kıvılcımlı sağlık nedenleriyle altı aylığına serbest bırakıldılar. kıvılcımlı ülkeden kaçmaya çalışırken yakalandı hapse gönderildi. nazım ise üyesi olduğu tkp’ye bıraktı kararı.
hikmet kıvılcımlı olayı şöyle anlatmıştı:
bir yıl yatmadık. “aman paşa bir kanun yolu bul” çatlağından, 6 ay tebdil hava çıktık. ben kimseye başvurmadım. nâzım'ın sonradan anlattığı: o, bizim stalin adayına [tkp genel sekreteri reşat fuad baraner] uğramış. stalin adayı, “hayır” buyurmuş. kimsenin 15 yıl hükümden kaçmamasını, besbelli “parti” adına dikte etmiş. nâzım, tekrar yakalanıp içeriye atılmaları nedenini, r.f.'ın o direnişine uymak zoruna bağlıyordu."
tkp çıkmasına gerek duymayınca nazım hikmet de kendi iradesiyle hapse geri dönmüştü. muhtemelen bir şekilde affa uğrayacaklarına inanıyordu. halbuki, tam 12 yıl yedi ay boyunca, hapiste kalacaktı. doktor hikmet kıvılcımlı ise başta da söylediğim gibi daha önce ve daha sonra aldığı cezalarla tam 22,5 yılını hapiste geçirecekti.
her bir azası ayrı ayrı idam edilmeliydi!
belki de ucuz kurtulmuşlardı, çünkü avanın sanıklarından a.kadir’in 1938 harp okulu olayı ve nâzım hikmet adlı kitabına cevaben bir kitap yazan emekli albay fuat uluç (gazeteci hıncal uluç'un babasıydı) davalardan 29 sene sonra bile bu cezalardan tatmin olmamıştı. nazım'ı kastederek: “hainin böylesine 28 yıllık hapis cezası azdır. yağlı iplere bakıp kaşıdığı kıllı kalın ensesinden asmak da kâfi değildir. kanunlar müsaade etmeliydi, biz de biraz katı yürekli olmalıydık da her azâsını ayrı ayrı idam etmeliydik mendeburun,” demişti.
yeniden hapis tehdidi ve yurt dışına çıkış
doktor'un hapisten çıktıktan sonraki hayatı da hiç kolay değildi. 1970'te prostat kanserine yakalanan kıvılcımlı başlangıçta hem hastalığının tedavisiyle uğraştı hem de siyasi çalışmalarını sürdürdü ama 12 nisan 1971 günü evine gelen bir mit elemanı, yeniden tutuklanacağını haber verince, bu kez hapse girmemek için kaçmaya karar verdi.
haklıydı çünkü defalarca ağır işkencelere maruz kalmış ve 22,5 yılını son derece kötü koşullarda, hapiste geçirmişti. göztepe gülistan sokak'ta, eşine ait evi "bitsin bu zindan hayatı artık" diyerek terketti ve laleli'de bir otele yerleşti. 15 gün sonra da ankara'ya gitti.
tkp'nin engellemeleri
ankara'da beraber yurtdışına kaçacağı arkadaşlarından orhan aksungur'un babasının evinde kaldı. ardından satın aldıkları bir kayıkla önce kıbrıs’a oradan lübnan’a ve nihayet suriye’ye geçtiler. haziran sonlarında bulgaristan’a vardılar.
(tarihi) tkp'den atıldıkları gerekçesiyle bulgaristan’a kabul edilmediler bunun üzerine berlin’e geçtiler, ancak buraya da kabul edilmediler. yine tkp'nin engellemesi yüzünden elbette! kıvılcımlı ve beraberindekiler berlin’den paris’e, oradan da belgrad’a geçtiler. buradan arnavutluk’a geçmeyi denediler ama sınırdan çevrildikleri için yugoslavya’da kaldılar.
tito doktorları karıştırıyor
nizamettin üstündağ, kıvılcımlı’nın yugoslavya’ya girişini şöyle anlatır: “yazar vedat türkali’den sonradan öğrendiğime göre doktor'un hasta olarak yugoslavya’ya girdiğini o sırada bir yurtdışı seyahate gitmek üzere havaalanında olan devlet başkanı tito’ya bildirmişler. tito etrafındakilere talimat vermiş: 'bana nasıl bakmanız gerekiyorsa ona da öyle bakın, benim arkadaşım olur’!' demiş. meğer tito, komintern'de birlikte çalıştığı tkp'li doktor şefik hüsnü ile karıştırmış doktor hikmet kıvılcımlı'yı. bu yüzden böyle cömert davranmış." (nizamettin üstündağ, tito'nun eğitim için geldiği istanbul'da tanıdığını söylüyor şefik hüsnü'yü ama bu doğru değil bence.)
doktor, askeri tıp akademisi hastanesi’nde 16 eylül 1971’de ameliyat edildi. dönüşünde tito'ya, ‘verdiğiniz emir üzerine hastaya iyi baktık, ama bu ‘doktor’ sizin bahsettiğiniz ‘doktor’ değildi’ denilmiş, tito da, ‘olsun, sonuçta bir komüniste iyi bakmışsınız’ demişti.
zaten kıvılcımlı da hapishanedeyken vedat türkali’ye, “türkiye komünist tarihinde benim adım hep karıştırılır ve ben bu tarihte hiç yerli yerine oturtulamam. ya doktor olduğum için şefik hüsnü ile ya da hikmet olduğum için nâzım’la karıştırırlar” diyecekti.
brejnev'e mektup
tkp’den ayrıldığı gerekçesiyle sosyalist ülkelerden reddedilmesi bu sıkıntılı dönemde çok ağrına gitmiş olmalı ki, doktor nihayet tkp’nin sıkı sıkıya bağlı olduğu sscb komünist partisi'nin o zamanki genel sekreteri leonid brejnev’e şikayet etmeye karar verdi. 30 eylül 1971'de yazdığı mektupta, kendi mücadelesini, uğradığı haksızlıkları anlatarak, brejnev’den, tkp’nin ve sığınma talebini kabul etmeyen sosyalist devletlerin komünist partilerinin kendine iyi davranılması için uyarılmasını istedikten 10 gün sonra, 11 ekim 1971'de hayata veda etti.
dr. hikmet kıvılcımlı'nın izleyicisi olmadım. okuru olmadım. hatta kıymetini bilenlerden biri de olmadım. hep uzaktan izledim hikayesini. ama ona bu muameleyi reva görenin, 20 yaşında katıldığım tkp olması beni hep utandırdı. söylenecek çok şey var ama kıymeti yok artık!
not: bu yazı mustafa kemal dönemi'nin öteki tarihi-ııı, parti, devlet, lider bütünleşmesi (1934-1938) adlı kitabımın donanma davası başlıklı bölümünden alıntılarla yazıldı. dr. hikmet kıvılcımlı'nın 1970 sonrası yaşam hikayesini samsunlu okurum ayhan tırıç'ın bir yazısından özetledim.
*kıvılcım kütüphanesi: hikmet kıvılcımlı 1935’ten itibaren “marksizm bibliyoteği” adıyla kurduğu yayınevinden telif-tercüme kitaplar yayımlamakta, aynı zamanda yoldaşı ve hayat arkadaşı fatma nudiye yalçı ile birlikte cağaloğlu’nda iran konsolosluğu’nun duvarının dibinde seyyar “kıvılcım kütüphanesi”ni işletmekteydi. hem kendi yayınlarının hem de piyasanın öteki ilerici-devrimci yayınevlerinin kitaplarını bu dükkânda satarlarken kendileriyle ilişkiye geçen kimselere de konsinye olarak dışarıda kitap sattırmaktaydılar.