kuvaterner

(bkz: fanerozoik) devir’in dördüncü ve son alt dönemi olan ve 2,58 milyon yıl önce başlayıp günümüzde de süren dönemdir. kimi bilim çevrelerince (bkz: senozoik) dönem‘in alt dönemi olarak varsayılsa da (bkz: sırrı erinç) senozoyik dönem‘den ayrı bir dönem olarak ele almıştır. bu dönem, (bkz: pleistosen) ve (bkz: holosen) olarak iki alt döneme ayrılır.

gerçekten de kuvaterner, yer bilimsel dönemlerin en önemlisi ve bugünkü yeryüzü görünümünün oluşumunda en derin izlerin bırakıldığı dönemdir. yine de yer bilimsel bakımdan oldukça kısa olan bu dönem iki bakımdan büyük önem taşır: insanın ortaya çıkışı ve buz devri olarak bilinip canlandırma(animasyon) filmlere de konu olan çok güçlü buzullaşma olayları.

dönemin iklimi

kuvaterner’deki buzullaşmanın başlangıcı senozoik dönem‘in sonlarındaki soğuma ile olmuştur. bu dönemin başlarında yeryüzündeki iklim kuşakları bugün oldukları yerlerde belirginleşmişti ancak giderek düşen sıcaklıklar özellikle yüksek dağlarda buzullaşmanın başlamasına, var olan buzul alanlarının ise genişlemesine yol açmıştır.

günümüzde kutupları güçlükle kaplayacak duruma düşen örtü buzulları, kuvaterner’de new york-orta almanya-kuzey moğolistan çizgisine dek inerek kıtaların 1/3’ünü kaplamıştı. buna göre, kuzey yarım küre’deki karaların kuzey bölümlerinde kutup, orta avrupa’da ise tundra iklimi egemendi. buna karşılık çöller ve yarı kurak alanlar bugünküne göre daha dardı.

bu dönemde yaşanan buzullaşmaların sonuçlarından bir bölümü de bugünkü ve o dönemki su kıyılarında görülmektedir. öyle ki; buzullaşmalar arttığında karaların üzerindeki buzullar ve doğal olarak yük, yani karaların ağırlıkları arttığından karalar (bkz: epirojenik hareketler) olarak alçalmış ve kıyı çizgisi değişmiştir. tam tersi durumda da yine kıyı çizgisi değişmiş ve kıyılardaki aşınım/birikim etkinlikleri değişime uğramıştır.

yaşanan tüm bu iklim değişikliklerin nedeni ise şimdilik kesinleşmiş değil. (bkz: milankovitch döngüsü) veya (bkz: levha tektoniği) sonucu yer değiştiren karalar ile yükselen dağlar atmosferik ve okyanusal dolaşımları değiştirerek yeryüzündeki sıcaklığı tümüyle altüst etmiş olabilir.

dönemin canlı yaşamı

kuvaterner’de birden çok kez buzullaşma yaşanmış ve buzullararası dönemler ortaya çıkmıştır. öyle ki; 800.000 yıl önce döngüsel bir süreç oluşmuş ve ortalama 100.000 yıl süren buzul dönemlerini 10-15.000 yıllık buzullararası dönemler izlemiştir. son buzul çağı ise günümüzden 10.000 yıl önce sona ermiştir. bu dönemlerdeki buzullaşmalar yeryüzünün her yerinde aynı etkiyi gösterememekle birlikte çoğunlukla oldukça etkili olmuştur. söz konusu buzul ve buzullararası dönemler boyunca yaşanan iklimsel değişiklikler yeryüzünün biçimlenmesini etkilemiştir. örneğin; kurak bir alan bir buzullararası dönemde daha çok nem ve yağış alabilmiştir. bu durum da söz konusu bölgede yaşayan canlı tür ve sayısını da etkilemiştir.

buzullaşma dönemlerinde yeryüzündeki suyun büyük bölümünün dondurularak buzullarda tutulması sonucunda sığ sulak alanlar kurumuş ve karalaşarak karalararası köprü durumuna geçmiştir. bu yeni karalaşan alanlar da insan başta olmak üzere canlı türlerinin yeryüzüne yayılmasına olanak sağlamıştır. öyle ki; amerika yerlileri, kuzeydoğu asya’dan kuzey amerika’ya son buzul çağında karalaşan bering boğazı’ndan geçmişlerdir.

kuvaterner’de yaşanan hızlı ve önemli iklim değişiklikleri canlılar hızla evrilerek “(bkz: megafauna)” adı verilen büyük ve dayanıklı memelilerin ortaya çıkmasını sağladı. tüylü mamut, tüylü gergedan ve büyük kurtlar bunların en önemlileridir. ancak zamanla değişen iklim sonucu mamut bozkırı adı verilen bitki örtüsünün ortadan kalkmasıyla bu iri canlıların sayıları azaldı ve son tüylü mamutlar 4.000 yıl önce kuzey buz denizi’ndeki adalarda görüldü. ayrıca bu dönemde yeryüzüne yayılan avcı-toplayıcı insan topluluklarının da canlıların soyunun tükenmesinde etkili olduğu bilinmektedir.
[www.nationalgeographic.com/... kaynak]</entry>
<entry title="senozoik" id="83180007" date="2018-11-10t11:20:02">(bkz: fanerezoik) devir’in üçüncü alt dönemi, 66 milyon yıl önce kitlesel bir yok oluşla başlayıp 2,58 milyon yıl önce sona ermiştir. tersiyer olarak da bilinen senozoik dönem; (bkz: paleojen) ve (bkz: neojen) olarak iki alt döneme ayrılır. (bkz: sırrı erinç)’in fanerezoik devir’in son alt dönemi olarak saydığı (bkz: kuvaterner) dönem de kimi bilim çevrelerince senozoik dönem’in alt dönemi olarak incelenmektedir.

senozoik dönem küresel olarak önemli dağ oluşumlarının yaşandığı dönemdir. (bkz: mezozoik) dönem‘de ilk belirtileri görülen alp-himalaya dağ oluşumu senozoik dönem’de en yoğun biçimde etkili olmuş ve günümüzün yeryüzü görünümünü neredeyse oluşturmuştur.

alp-himalaya dağ oluşumu, eski gondvana kıtasının parçaları olan afrika, arabistan ve dekkan karalarının kuzey yönlü, avrasya’ya doğru olan, ilerlemesi sonucu bu karaların arasındaki tetis denizi’nin sıkışarak yükselip karalaşması sonucu oluşmuştur. karalaşan alanlar daha da yükselerek yeryüzünün bugünkü en yüksek sıradağlarını oluşturmuştur.

bu dağ oluşumu sonucunda afrika’da atlas dağları, avrupa’da; pirene, alp, apenin, dinar, pindus, karpat ve balkan dağları, asya’da; kuzey anadolu, toros, kafkas, zağros, altay, himalaya ve kamçatka dağları ile endonezya, filipin ve japonya adaları, kuzey amerika’da kayalık dağları ve güney amerika’da ise and dağları oluşmuştur.

ayrıca bu dönemde grönland’ın iskandinavya’dan kopmasıyla kuzey denizi oluşmuş, kuzey ve güney amerika kıtalarının batı yönlü ilerlemesiyle büyük okyanus küçülürken atlas okyanusu genişlemiştir.

dönemin iklimi

dönemin başlarında bugünkünden daha sıcak olan hava durumlarının sonucu olarak dönemin ortasında güçlü bir deniz ilerlemesi yaşanmış ve bugünkü macaristan’dan aral gölü’ne uzanan alanı dolduran sular sarmatlar denizi’ni oluşturmuştu. daha sonraları bu deniz parçalanarak bugünkü karadeniz, hazar denizi ve aral gölü’nü oluşturmuştur.

bu dönemde yeryüzünün neredeyse her yerine yayılan çiçekli bitkiler dönemin genel bitki örtüsünü oluşturmuştur.

dönemin hayvanları ise mezozoik hayvanlarından çok başkaydı. (bkz: kretase) yok oluşuyla boşalan yeryüzüne yeni hayvan türleri yayılmıştı. (bkz: keseliler), (bkz: tek toynaklılar) ve (bkz: çift toynaklılar) dönem boyunca görülürken (bkz: kılıç dişli kaplan), yünlü (bkz: mamut) ve dev (bkz: tembel hayvan) gibi türler dönemin sonunda ortaya çıkmış ve yayılmıştır. ayrıca dönemin sonlarına doğru da (bkz: hominid) adı verilen insangiller de görülmeye başlanmıştır.

bu dönemde denizlerde ise yumuşakçalar yayılma olanağı bulmuştur.