okuyucu olmak sanatı

bir kitap okuduğu zaman müellifin hayallerini ve fikirlerini takip ettiğine emin olmayan okuyucu pek azdır. işte büyük bir aldanış: okuyucunun müellifi ait olduğunu sandığı şeylerin çoğu, hakikatte kendi fikirleri ve hayalleridir.

bir hikâye okuyorsunuz. ilk cümle şu: “yağmurlu bir nisan akşamıydı.”

müellifin bu akşamı tasvir etmek için kullanacağı vasıflar ne olursa olsun, sizin tahayyül edeceğiniz şey, unsurlarını kendi hayatınızın parça parça tecrübelerden alarak yine kendinizin tasarladığınız bir sahne olacaktır.

hayalinizde ya kendi hatıralarınız arasından muayyen bir tanesi yahut da ayrı ayrı intibalarınızdan mürekkep bir manzara canlanacak. başka türlü olmasına imkân var mıdır? çünkü başkalarının tecrübelerini ancak nefsimizi gözetleyerek anlayabiliriz.

dahası var. müellif “yağmurlu bir nisan akşamıydı” dedikten sonra, biz onun ikinci cümlesine geçinceye kadar, böyle bir akşama ait diğer hatıralarımız da şuurumuzun eşiğine gelip dayanabilir ve aydınlığa çıkmak ister. mesela yağmurlu bir nisan akşamında başımızdan geçen bir vak’anın hatırası da şuurumuzun kapısını çalar. hikâyenin ikinci cümlesi, belki bu hatıranın canlanmasına mani olur; fakat onun bir müddet kapıda beklemesine ve şuura çıkmak için fırsat kollamasına mani olmaz.

her insanın hatırası başkadır. “yağmurlu bir nisan akşamıydı” gibi çok basit bir cümlenin bile her okuyucuda uyandıracağı ıttılalar, intibalar, hatıralar ve fikir tedaileri de başka başka olur.

biz bir yazıyı okurken yalnız onu değil, kendi kendimizi de okuyoruz. bunun için değil midir ki, tecrübeleri, fikirleri ve hayalleri bizimkine uyan veyahut da, hiç olmazsa biraz yaklaşan muharrirlerin yazılarını severiz. bunlar o muharrirden ziyade kendimizi aydınlatarak bize göstermeye yarayan, gözümüzü kendisine aksettiren ayna gibi nefesimizin kendi kendini görmek için muhtaç olduğu kılavuz ışıklardır.

bir oda resmi görürsek hepimizin gözlerimizin önüne aynı oda gelir. fakat bir yazıda gördüğümüz herhangi bir oda kelimesi önünde –muharrir bu odayı ne şekilde tasvir etmiş olura olsun- hap aynı oda gözümüzün önüne gelmez. her okuyucunun tasarladığı oda başkadır.

müşahhas kelimeler için böyle olduğu gibi, mücerret mefhumlar için de böyledir; bir “korku” kelimesinin hepimizde uyandırdığı hatıralar ve intibalar bir midir? “ümit, ideal, şahsiyet, zaman” dediğimiz zaman da hep aynı şeyleri mi anlıyoruz? ne münasebet! bunun en büyük delili de şudur ki, her mütefekkir, her ruhiyatçı ve filozof, mücerret mefhumları başka başka tarif eder.

hepimizin kendimize göre bir lisanımız var. iki kişi aynı dili konuştuğu halde, biri ötekini anlayabilmek için onun söylediklerini kendi içinin diline tercüme eder. hepimiz de kendi içimizin diline, kendi tecrübelerimize ve hatıralarımıza, yerleşmiş fikirlerimize uygun eserler okumak ihtiyacı bundandır. böylelerinden zevk alırız. her kitabın aynasında, aynı görüş ve şuur noktası etrafında, hep kendi nefsimizin tuvaletiyle meşgul olmayı severiz.

zihinleri bir tek akideye saplı, bir tek düşünüşe inanmış insanların hep aynı kanaatte ve aynı mevzuda yazılar okumaktan hoşlanmaları da bundandır. böyle insanlarda tenkit hassası artık tamamıyla kötürümdür. okudukları eser bir dua kitabı haline gelmiştir. artık okumakla değil, adeta zikretmekle meşguldürler. dinde olduğu gibi ilimde de kaba sofuluğu yapan budur. bir fikir softasının elinden düşmeyen kitaplara ve dilinden düşmeyen kelimelere bakınız, bu acıklı tekerrürün nüshalarından ve nakaratlarından başka bir şeye tesadüf edemezsiniz. artık onlar, bir kitap okurken, alıştıkları ve sevdikleri bir manzaraya bakar gibi pasif, dalgın ve hayrandırlar.

bir eseri okurken bu dalgınlık kadar kötü bir şey yoktur. yazının daha ilk cümlesinde, muharririn bize telkin etmek istediği fikrin tam tersinin de doğru olup olmadığını düşünmemize imkân bırakmaz. hâlbuki bir yazı, içimizde uğradığı mukavemet nisbetinde faydalı olur. okumak, her şeyden evvel, muharrirle kıyasıya bir mücadeleyi göze almak olmalıdır. yoksa muharrir idrakimizi ve vicdanımızı esir ederek uşak gibi kullanmaya başlar…

bir yazı bizde ancak kendi malımız olan fikirler doğurmak şartıyla faydalıdır. yazıyla okuyucunun zekâsı arasındaki çiftleşmeden hiçbir fikir doğmazsa, o mütalâa tamamıyla akimdir. faydadan ziyade zarar verir, çünkü beynin yükünü çoğaltır.

ayaklı kütüphane denilen adamların lehinde ve aleyhinde çok şeyler söylenmiştir. bunların kafalarında kitap, midede öğütülen ekmek gibi değil, ambarda bekleyen buğday gibi durur. nasıl konmuşsa öyledir. kana ve hayata karışmamıştır. onların bilgileriyle zekâları arasındaki münasebetin aynıdır: biri ötekinin üstüne binmekle kalır.

kitap adamı beslemezse şişirir, bilgilerin yağıyla şişmanlatır. ayaklı kütüphane denilen adamlar, manevi bünyelerinde fikirden ziyade semen bulunan mahlûklardır: ilmin şişkolarıdır. bunun için sağlam yapılı bir kafa, dolu bir kafadan üstündür ve düşünmek bir fikre gebe kalmaktan başka bir şey olmadığı için, kitapların en güzelleri, düşündürücü ve doğurucu eserlerdir.

yine bunun için uyanık bir zekâ, okurken her an şüphe içindedir. bu şüphe at sineği gibidir: savarsınız, yine gelir. bizi rahatsız etmesine mukabil, demin bahsettiğim kötü dalgınlıktan kurtarmak gibi, sinirlendirici olsa bile uyandırıcı tesiri vardır.

aynı kitabı birkaç defa okumak, ayrı ayrı birkaç kitap okumaktan daha faydalıdır. çünkü okumakta gaye müellifin ne düşündüğünü anlamaktan ve bir şey öğrenmekten ibaret değildir. kitapla okuyucunun zekâsı evlenmeli ve mahsul vermelidir.

alelâde izdivaçlarda olduğu gibi, kitapla meşru münasebetimizde sevişmek veya hoşlaşmak şart değildir. fikirlerini sevmediğimiz ve benimsemediğimiz bir kitapla zekâmızın çatışmasından da fikirler doğar. hatta bu münasebetin menfî kutbu daha doğurucudur. okurken duyulan isyan ve mukavemet, aşktan ve hayranlıktan daha velût olabilir. fakat alelâde izdivaçlarda olduğu gibi, bir kitabın ilk yaprağını açarken de çoluk çocuk sahibi olmak emeliyle okumaya başlamalıyız. yavrulamayan bir mütalâadan ne hayır beklenir?