xyznin başkalaşımı yazar profili

ne zaman iki satır yazmaya kalksam
hep sana hep seni hep bizi yazıyorum
ne zaman bir kadeh alsam elime
hep sana hep seni hep bizi içiyorum
bugün de sensiz içtim
bu akşam sensiz hiçtim
bu gece her damlayı
iki kadehe biçtim

io jüpiter'in büyük uydularından biri ve en içte olanı. volkanları, aurora ışıkları ve kükürt dolu atmosferiyle ıo birçok eşsiz özelliğe sahip. gaz devi jüpiter, güneş sisteminin en büyük gezegeni ve 79 uydusu bulunuyor. bunlardan en büyük dördünü 1610'da galileo keşfetti. bu uydular dıştan içe doğru callisto, ganymede, europa ve ıo'dur. ıo, dünya'dan 3,5 kat küçük ancak yüzeyinde 400'den fazla volkan bulunuyor. volkanlarda uzaya saniyede 1 ton materyal salınır ve jüpiter'in etrafındaki torus halkasını oluştururlar. ıo'nun dağları ortalama 6.000 metre yüksekliğinde ve volkanik püskürmeleri 200 kilometreye dek ulaşıyor. ıo, güneş sistemindeki en volkanik nesne. adı zeus'un roma mitolojisindeki karşılığı olan jüpiter'in sevgilisinden gelir.

ıo, jüpiter'den yalnız 350.000 km uzakta olmasıyla gökyüzünde ay'ın bize göründüğünden 40 kat büyük görünür. ay etrafımızda 30 günde dönerken ıo, jüpiter'i yalnız 42 saatte çevreliyor. ıo diğer galileo uyduları ile yörünge rezonansına sahip. hem onların kütle çekiminden hem de jüpiter'inkinden etkilenmesi yüzeyinde gelgit ısınması oluşmasına neden oluyor ve ıo'daki volkanik aktivitenin bu gelgit ısınmasından kaynaklandığı düşünülür.

öyle ki yörüngedeki konumuna göre yüzeyi 100 metre kadar çıkıntı yapabiliyor. ay ile dünya da birbirine gelgit çıkıntısı uyguluyorlar ancak ay, dünya'daki suları yalnız 2 metre kadar kaldırabilir.

ıo jüpiter'e kütle çekimle kilitli. yani tıpkı dünya'dan ay'ın diğer yüzünü göremememiz gibi jüpiter'den ıo'nun daima aynı tek yüzü görünür. yine de ıo oldukça büyük bir uydu ve 1820 kilometre yarıçap uzunluğuyla ay'a yakın. dahası yoğunluğu da aynı yani yerçekimleri benzer. ıo'nun bir diğer eşsiz özelliği su buzu ve silikattan ibaret diğer uydulara göre tıpkı bir karasal gezegen gibi silikat kayası ve demirden oluşmasıdır. öyle ki ıo aslında güneş sistemindeki sudan en yoksun nesnedir.

ıo'da demir ve demir sülfitten oluşan çekirdeğin üstünü silikatla dolu bir manto ve kabuk sarıyor. mantosu 50 km kalınlığındadır ve kabuğa yaklaştığı yerde sıvılaşmaya başlar. ıo'daki tüm volkanizma buradan yüzeye ulaşıyor ve uydunun belki de en ilginç özelliği yüzeyinde yüzlerce devasa volkan bulunmasıdır.

ıo'nun yüzeyi canlı renklerle çevrili ve ilginç biçimde hiç çarpma krateri görülmez. everest'ten uzun dağları, yüzlerce kilometre genişliğinde volkanik çukurları ve lav akıntıları ile ıo eşsiz bir uydu. uydunun diğer en göze çarpan özelliği yüzeyinden çıkan dumanlardır. bunlar volkanik aktivite göstergesi ve dünya dışında görüldüğü tek yer ıo olmuştur. ıo'da bu yüzey açıklıklarından 9 tane bulunuyor.

yüzeyden salınan dumanlar ilk kez 1979'da voyager ıı tarafından 1.000.000 km uzaklıktan görüntülendi. 1995'te jüpiter'e ulaşan galileo uzay aracının sağladığı fotoğraflar uydudaki yanardağlardan salınan dumanlara dikkat çekti. bu yanardağlar dünya'daki gibi kükürt ve silikat lavları püskürüyor ancak ek olarak magnezyum açısından zenginler.

ıo'nun yüzeyi donmuş kükürtle çevrili ve uydunun olağanüstü farklı renklerle kaplı olmasını sağlıyor. kükürt bileşikleri atmosferini de sarar. yüzeyde geniş sarı ovalar yalnız kükürtten ibaretken, beyaz alanlar donmuş kükürt dioksittir. kutuplara gidildikçe yüzey rengi kızıllaşır. bunun nedeni kükürtün maruz kaldığı radyasyondur. diğer yerlerdeki kırmızı yüzeylerse ıo'nun yüzlerce kilometre yukarıya püskürttüğü volkanik duman tortularıdır. en büyük tortu pele yanardağından geliyor.

bu uyduda 300 km yüksekliğinde ve 1200 km genişliğinde volkanlar var (türkiye'nin genişliği 1600 km). bunlar arasında volkanik çöküntü dediğimiz yapılar var ve en büyüğü 200 km çapındaki loki. bu lav gölleri altta bir lav rezervuarına bağlılar. loki ortalamada ıo'daki tüm ısının %25'ini üretiyor. bazen lav gölündeki kabuk çöker ve lavın içine açılarak loki'nin normalden 10 kat daha fazla ısı üretmesini sağlar. bu, özellikle ıo'nun diğer büyük yanardağlarından tvashtar'da da görülüyor.

ıo'daki yanardağlar genelde düzdür ancak boösaule montes gibi 18 km yüksekliğiyle hayranlık uyandıran etkileyici dağlar da var. bu dağların yakınında lav gölleri bulunur. bu göller volkanik değiller ve dağın yakınındaki kabuk fayından besleniyorlar. ıo, güneş sistemindeki en ilginç uydu ve en sıra dışı nesnelerden biri.

ıo'nun benzersiz yönlerinden biri de jüpiter'in güçlü manyetik alanıyla etkileşimidir. ıo'dan püskürerek uzaya salınan kükürt dioksit parçacıkları jüpiter'in yörüngesinde birikerek torus denilen plazma halkasına dönüşüyor. jüpiter'in güçlü manyetosferiyle hızlanan parçacıklar kutup noktalarında aurora ışıklarına dönüşür. dünya'daki kutup ışıkları güneş rüzgarından kaynaklanırken jüpiter'in kutup ışığı ıo'nun volkanik plazma parçacıklarıyla oluşuyor. iyonize olan farklı parçacıklar farklı renklerde parlar: sodyum iyonu yeşil, oksijen iyonu kızıl ve kükürt iyonu mavi renk doğurur. ıo da bir aurora'ya sahip.

aron georges-eugène haussmann, 27 mart 1809 tarihinde paris’te doğmuştur ve yine paris’te 11 ocak 1891 tarihinde (81 yaşındayken) hayata gözlerini yummuştur. kendisi yaklaşık 17 yıl boyunca seine departmanı’nın valiliğini yapmıştır ve paris’i yönetmiştir. vali olarak çalıştığı bu süre zarfında haussmann, paris için çok önemli projelere imza atmıştır ve şehrin çehresini tamamen değiştirerek paris’i günümüzdeki görünümüne kavuşturmuştur. bu nedenle haussmann’dan önce var olan paris için “eski paris”, haussmann’dan sonra ortaya çıkan paris için ise “yeni paris” kavramları kullanılabilir.

haussmann, alsas kökenli zengin bir alman aileden gelmektedir ve protestan’dır. anne tarafından dedesine (general baron dentzel)(georges frédéric dentzel)“general” ve “baron” unvanları 1. napolyon tarafından verilmiştir. bu nedenle haussmann’ın ailesinde napolyon’a ve onun soyundan gelenlere ciddi derecede saygı duyulmaktadır. bu bilgilerden yola çıkılarak haussmann’ın bonapartçı (bonapartist) bir ailede yetiştiği ve bu görüşten etkilendiği söylenebilir.

1. imparatorluk’un son yıllarında dünyaya gelmiş olan ve bonapartçı bir ailede yetişmiş olan haussmann’ın askerî şöhretten ve zaferlerden etkilendiği söylenmektedir. ancak kendisi asker olmadığı için bu türden bir askerî şöhret elde edemeyecek olan haussmann, şöhret hırsını bastırabilmek için politikaya atılıp insanları idare etmeye çalışacaktır.

politik kariyerine 1831 yılında başlamış olan haussmann, seine valiliği görevinden önce kaymakamlık görevinde bulunmuştur ve varyonne ve gironde departmanları’nın valiliklerini yapmıştır. güçlü ailesi, fiziksel özellikleri ve hırsı sayesinde kısa bir sürede basamakları hızla çıkan haussmann, 1853 yılında gironde departmanı valiliği görevinden alınarak seine departmanı valiliği görevine atanacaktır.

1848 yılında fransa’da devlet tarihinin ilk cumhurbaşkanını seçebilmek amacıyla seçimler yapılır. 1. napolyon’un yeğeni olan charles-louis napolyon’un (bundan sonra “louis napolyon”) tam olarak 10 aralık 1848 tarihinde yapılan seçimleri kazanması üzerine louis napolyon, devletin başına fransa’nın ilk cumhurbaşkanı olarak gelir. ancak louis napolyon, cumhuriyetçi olmaktan çok monarşisttir ve ülkenin siyasi rejimini değiştirmeyi düşünmektedir. bu amacına ulaşabilmek için 2 aralık 1851 tarihinde kanlı bir darbe düzenler ve devleti tamamen eline geçirir.

darbe sonrasında yapmak istediği reformları ve kurmak istediği kurumları halka onaylatmak amacıyla louis napolyon bir plebisit düzenler. söz konusu plebisit sonrasında halk, louis napolyon’un yapmak istediği değişiklikleri kabul eder ve böylece louis napolyon’un darbesi meşruiyet kazanmış olur. 2 aralık 1852 tarihinde de zaten louis napolyon, 2. imparatorluk’u kurulacaktır ve imparator 3. napolyon olarak devletin başına geçecektir.

bonapartçı olan haussmann, darbeden önce louis napolyon ile birlikte bir tren seyahati yapma fırsatı bulmuştur. bu seyahat esnasında haussmann, louis napolyon’a ne kadar sıkı bir bonapartçı aileden geldiğini ve kendisinin de çok sıkı bir bonapartçı olduğunu açıklamıştır. bu sayede louis napolyon, haussmann’ı “fark etmiştir” ve başarılı darbe girişiminden sonra da tanımaktadır. devleti tamamen eline geçirdikten sonra louis napolyon, yapacağı vali atamalarında haussmann’ı “hatırlayacaktır”.

louis napolyon’un darbesini gerçekleştirdiği dönemde haussmann, gironde departmanı’nın valiliğini yapmaktadır, ancak gözleri gironde departmanı’ndan daha önemli olan seine departmanı’nın valilik görevindedir.

louis napolyon’un paris için çok büyük projeleri vardır ve bu projelerinden daha 1848 yılında etrafındakilere bahsettiği bilinmektedir. daha önceki dönemlerde londra’da ve new york’ta yaşamış olmasının, louis napolyon’un söz konusu projelerini daha iyi şekillendirmesinde önemli bir rol oynadığı belirtilmektedir. resmi, mimariyi ve yeşil alanları (bahçeler, ormanlar, parklar, v.b.) seven louis napolyon, paris’i değiştirmek için ortaya koyacağı projelerinde sanata, mimariye ve yeşil alanlara önem verecektir.

louis napolyon iyi bir asker/general değildir ve bu nedenle idarî meşruiyetini modernleşme/çağdaşlaşma politikaları üzerine oturtmaya çalışmıştır. bu modernleşme politikalarının meyvesi (ve louis napolyon’un “silahı”) de başkent paris olmuştur. yenilenmiş olan paris sayesinde louis napolyon, tüm dünyaya 2. imparatorluk’un ne kadar da “çağdaş” olduğunu göstermeye çalışmıştır.

ancak paris’i tamamen değiştirmek isteyen louis napolyon, bu fikrini uygulamaya koyabilmek için seine departmanı’na uygun bir vali ataması gerektiğini bilmektedir. bu amaçla louis napolyon, dönemin içişleri bakanı olan (ve o dönemde henüz “dük” değil ancak “kont” olan) persigny dükü victor de persigny’i o dönemin en önemli beş valisi arasından seine departmanı’na en uygun olanını seçmesi için görevlendirir. haussmann, görüşmeleri esnasında persigny kontu’nu etkilemeyi başarır ve böylece 23 haziran 1853 tarihinde gironde departmanı’ndan alınarak seine departmanı’na vali olarak atanır. imparator 3. napolyon ile vali haussmann arasında çok yakın bir ilişki olacaktır. haussmann, louis napolyon ile doğrudan ve haftada birkaç kez görüşebilecektir. öyle ki devletin bakanlarının bile imparatoru her zaman doğrudan ve bu kadar sıklıkta göremediği, hatta bu nedenle haussmann’ı kıskandıkları söylenmektedir.

haussmann, yaklaşık 17 yıl boyunca paris’in valiliğini yapacaktır ve bu süre zarfında yeni paris’i inşa edecektir.

haussmann’ın şehircilik siyasetinin ilkeleri

– yeni açılan her yolun, yaya ve taşıt trafiğini kolaylaştırması şart koşulmaktadır. yolların ulaşım dışında, bölgenin havadarlığını ve aydınlığını da temin etmesi beklenmektedir.

– yolların genişlemesiyle ferahlayan bölgelerde, yağmur ve atık suların tahliyesi de kolaylaşmaktadır. her yolun altında bir kanalizasyon şebekesinin bulunması, yeni inşa edilen binaların da kolayca sisteme dahil olmasını sağlamaktadır.

– kaldırımlarda ışıldayan lambalar, paris’in aydınlık yüzünü simgelemekte, gece hayatını aydınlatmakta ve parislilerin gece anlayışını değiştirmektedir. yollarda ayrıca banklar, çeşmeler ve süs havuzları gibi aksesuarlar da bulunmaktadır.

– ilk inşa yasası, eski rejim zamanından kalmaktadır. haussman’a göre şehirciliğin yürüttüğü cephe çalışmaları, binaların üzerini örten bir perde niteliğindedir. ağaçlarla süslü geniş caddeler ve neredeyse aynı cephelere sahip binalarla haussmann, paris’i şekillenmiştir.

birinci etap: haussmann’ın ilk icraat dönemi (1853-1859)
yasal dayanağa ve yeterli finansmana sahip olan haussmann, rue de rivoli yıkımlarına girişmiş ve kentin önemli ilk konaklama yapısı olacak olan grand hotel du louvre’un inşasını başlatmıştır. inşa için 3000 işçi mobilize edilmiştir ve bu işçiler şantiyelerde 24 saat aralıksız çalışmıştır. rue de rivoli ve rue saint antonie caddeleri birbirlerine bağlanır ve bu sayede louvre çevresinde iki meydan açılır: place de carrousel ve place saint germain l’auxerrois. operasyonlar sırasında le marais bölgesindeki klasik dönemin önemli iki yapısı olan hotel de sully ve hotel de mayanne, korunmuş ancak birçok tarihî yapı haritadan silinmiştir. rue saint-martin ile rue saint-denis arasında kalan sıkışık, sağlıksız ve güvensiz kesimler parçalanmıştır. chatelet meydanı, houssmann paris’inin yeni merkezi olmuş, bugünkü chatelet tiyatrosu ve theatre de ville gibi yeni ve önemli birçok kamu yapısı inşa edilmiştir. tüm bu süreçte 9467 metre yeni yol açılmıştır. 1859’da bir parlamento raporunda, yeni yolların; hava, ışık ve sağlık koşullarını iyileştirdiği ve daha önce girilemeyen, barikatlar ile kapatılan; dar, karanlık ve sağlıksız sokak labirentlerine ulaşımı sağladığı belirtilmiştir. büyük, yeşil bahçelerin örnekleri bu dönemde oluşturulmaya başlanmıştır: bois de boulogne, bois de vincennes, montsouris parkı bu örneklerin başlıcalardır. yapılan işler kısa sürede sonuca ulaşmış, binlerce işçi için istihdam sağlanmıştır. parisliler, bu aşamadaki uygulamalardan genellikle hoşnut kalmıştır.

ikinci etap: kentin sınırlarının genişletilmesi (1858-1869)

bu etap, bulvar ağı oluşturmayı ve açılan ’’büyük bulvarlar’’ halkasını yeni tren garlarına bağlamayı hedeflemiştir. böylece 26.294 metrelik yeni bir yol şebekesi yaratılacaktır. gelişmelere yeni yolları, bunların bağlandığı meydanları ve park genişletmelerini de katmak gerekmektedir. bunlar arasında bugün de kentin en önemli akslarından olan boulevard raspail ve avenue des gobelins de bulunmaktadır. açılan veya genişletilen yollar, mevcut aksları yeni semtlere veya meydanlara bağlayarak kentsel ağı tamamlamaya ve bağlantıları güçlendirmeye yöneliktir. eski yollar ve mahallelerin neredeyse tümü yıkılmış, boulevard du palais ve rue de lutece adlı iki geniş yol açılmış, saint michell ve pont au change köprüleri yenilenmiş, ticaret mahkemesi ve prefecture de police adlı iki büyük kamu binası inşa edilmiştir. bu sırada notre dame katedrali ve sainte-chapelle de çevreleri korunarak onarılmıştır. paris’in dış surlarının ötesinde kalan banliyö semtleri ve eski köyler, merkeze bağlanmıştır. 1860 yılı itibarıyla 8.000 şantiye açılmış ve toplamda 55.000 kişilik bir iş gücü seferber edilmiştir. yapılanlar, halk ve meclis tarafından destek görürken bir yandan da eleştiriler başlamıştır. eleştiriler, yeşil alanların yol yapımı nedeniyle daraltılması ve yükselen maliyetlerdendir.

üçüncü etap: eleştirilerin artması ve haussmann’ın görevden alınması (1869-1870)

başkentin politik ortamı içinde giderek artan toplumsal ve parlamenter eleştirilerin hedefi de imparator değil, haussmann olmuştur. buna rağmen vali, projelerinin üçüncü aşamasını da 1867 yılında meclise onaylatmıştır. bu kez bütçe 280 milyondur. bu etapta sol kıyıdaki yolların ve meydanların genişletilmesi dışında sağ kıyı bölgesine yoğunlaşılacaktır. champs-elysees bahçelerinin genişletilmesi, yapımına henüz başlanmamış olan yeni opera önündeki meydan ve gare du nord çıkışındaki meydan ile bugünkü place de la rebublique, place de la nation, trocadero ve victor hugo meydanlarının tamamlanması, rond-point des champs-elysees alanının açılması bu etabın önemli kentsel mekân düzenlemeleridir. bu düzenlemeler, kentin kamusal mekânlara katkı sağladığı gibi buralara bağlanan yollardaki yeni yapım ve düzenlemelerle de bütünleşerek kent içi ulaşım ağının tamamlanmasına da katkıda bulunmaktadır. üçüncü etap programı tamamlanmadan vali görevden alınmış, projenin devamı belirsizliğe girmiştir.

geriatrik sendromları immobilizasyon (hareketsizlik), düşme, malnütrisyon (beslenme bozukluğu), demans, depresyon, osteoporoz, bası yarası, polifarmasi (çoklu ilaç kullanımı), duyma ve işitmede azalma, sarkopeni (kas kütlesinde azalma), idrar ve dışkı kaçırma..