göbeklitepe

şanlıurfa'da bulunan dünyanın bilinen en eski kült yapısıdır.2011'de unesco dünya mirası geçici listesine alındı ve 2018'de kalıcı listeye girdi.buradan çıkarılan heykel ve taşlar şanlıurfa müzesinde sergilenmektedir ayrıca göbeklitepenin neolitik dönemde kültürel etkileşimin merkezi olduğu ileri sürülmektedir.

adem ve havva'nın dünyaya bu noktada geldiği, göbeklitepe'yi uzaylıların inşa ettiği gibi, hakkında birçok büyüklü küçüklü teoriler bulunan yer.

ilber ortaylı hoca, celal şengör ile katıldığı bir teke tek programında, göbeklitepe hakkındaki bir soruya temkinli bir yanıt vermiştir.

kendisi konuşmak için erken olduğunu, zira uluslararası çalışmalarda buranın geç hitit köyü olabileceği yönünde iddialar olduğunu belirtmiştir.

(bkz: atiye) dizisinin güzel reklamını yaptığını düşündüğüm, dünyanın en eski kült yapılar topluluğu.

en ilgimi çeken göbeklitepe başlığında şöyle uzun uzun merakla okunacak bir tanım için günlerdir takipteydim. en son iş başa düştü diyip kendimce anlatmaya çalıştım.

• göbeklitepe’nin, 1963 yılında keşfedilmeye başlandığı ilk zamanlar mezar kalıntıları olduğu düşünülse de 1994 yılında klaus schmidt tarafından bölgenin asıl önemi ortaya konmuştur.
• konut sayılabilecek herhangi bir mimari yapıya ulaşılamadığı için bölgenin yaşam alanından ziyade bir toplanma alanı olduğu düşünülebilir.
• bulunan taşların üç boyutlu insan betimlemesi, stilize tarzda taşlar olduğu söylenmektedir.
• göbeklitepe’de şamanizm özelliklerini anımsatan belli semboller bulunmaktadır. dikili taşların dairesel ayrımı boyut farkları ve üzerlerindeki figür değişiklikleri farklı ayinlerin yapılması için kategorileştirilip ayrıldıklarını düşündürmektedir.
• ayrıca bölgede bulunan 4 mezar, o dönem tapınma merkezini korumak üzere orada bulunan ayin yönetimi gerçekleştiren baş şamanlara ait olabilecek niteliktedir.
• avcı toplayıcı topluluğun sanatı bilmedikleri düşünüldüğü için taşlar üzerine yapılmış olan çeşitli hayvan figürleri kafa karışıklığına sebep olmuştur. akreplerin o dönemde yer almamış olması ve akreplerin gerçekle olan boyundan daha büyük şekilde yapılmış olması gibi o dönemde görülmesi mümkün olmayan gerçek üstü çalışmalara rastlanmıştır.
• uzun zamandır araştırmalar yapılıyor olmasına rağmen hala göbeklitepe ile ilgili kesin yargılara varılması mümkün olmayan ve kanıtlanamamış birçok düşünce barındırılmaktadır bunlardan biri de; göbeklitepe’nin bir barınak mı yoksa bir tapınak mı olduğu soruları üzerine hala kesin bir cevap olmamasıdır. onlarca hayvan ve insan kalıntılarının bulunduğu bu yer, çevredeki diğer kazılardan büyük olmasıyla, parça parça planlar halinde inşa edilmiş olmasıyla dikkatimi çekmiş bulunuyor.

m.ö. 300 lere dayanan efes antik kentinde , masa kurup yemek organizasyonu yapan bir yönetim anlayışı hakim bu ülkede.
bursa tophanede osmanlıdan kalma 145 yıllık tarihi saat kulesine pvc ile tadilat yapan bir kafa ...
medeniyet orda da başlasa, ilk insan orada da ortaya çıkmış olsa , bunun gerçek değerini hiç bir zaman anlamayacak, bir süre sonra da atıl hale gelecektir ...

tarihi eserlerin yanı sıra dış kısmı da dikkate değer. urfa dağları'nın arasına inşa edilmiş bir inönü stadyumu.

keşfedilmeden önce bulunduğu yerin üzerinde bir yatır olduğu söylenen insanlığın ilk tapınağı ve bira ambarı.

dünya'nın ilk yerleşim yeriymiş. bildiğim kadarıyla burayı alman bir profesör bulmuştu.

göbeklitepe'ye yerleşim yeri diyemeyiz.

keşfedilmiş en eski tapınaktır. öyle ki en yakın örneğine yaklaşık 7 bin yıl fark atmaktadır.
göbeklitepe'de kazılar devam ettikçe ve bilimsel yayınlar geldikçe gerçeğe adım adım yaklaşılacaktır.

göbeklitepe'nin var olan tarih bilgilerini değiştirebilecek bulgularından biri:
insanların tarım devrimiyle yerleşik hayata geçmedikleri, dini gereksinimlerle yerleşmeye başlamaları ve kalabalık nüfusu besleyebilmek adına tarımın sonradan keşfedilmiş olması ihtimalidir.

atiye sayesinde yurt dışından epey rağbet gören tarihi sit alanı. umarım türkiye turizm potansiyelini optimal bir şekilde değerlendirebilir.

şanlıurfa ilimizin 22 km kuzeydoğusu bulunan arkeolojik kazı alanı ve açık hava müzesidir. burada arkaik bir inanç sisteminin mimarisinden bahsediyor profesörler. daha ortada islam yok, türbe yok, yatır yok. bazı yazarların yukarıda bahsettiği yatır, türbe inancı atalar kültünden kalmadır. islam dininde türbe, yatır gibi şeylere inanç yoktur. bunlar eski türklerin islamiyeti irani halklardan öğrenmesinin kültürel kalıntılarıdır. daha kendi dininizi bilmiyorsunuz gelmiş burada sallıyorsunuz. mesela osmanlı sarayındaki harem sistemi de taaa sasani imparatorluğu saray sistemininden göçürülmüştür ki onlar müslüman bile değil zerdüşttüler. önce o dini inancını düzgün öğren sonra burada milletin kafasını zehirleme. neyse serbest piyasa sonuçta, isteyen istediğine inanır. sizler sermayedarlar için sadece "tüketici" ve siyasetçiler için sadece "seçmen" ve dini liderler için sadece "cemaat" olduğunuz için ben niye sizi "insan" olarak nitelendiriyorum ki. alan memnun veren memnun.

göbeklitepe hakkında onedio platformunun oluşturduğu içeriğe buradan erişebilirsiniz. göbeklitepe'nin keşif hikayesini ve tarihsel açıdan önemini kısaca anlatmaktadır.

ben sizlerle literatürden bilimsel olguları ve nacizane kendi notlarımı aktarmaya çalışacağım. çünkü enflasyon sebebiyle sağlıklı beslenemeyen yurttaşlarımız bir de ortadoğu topraklarındaki çinko eksikliği sebebiyle halen bu bölgenin önemini anlayabilmiş değil! göbeklitepe aslında medeniyetler tarihi bir temel taşıdır; antropoloji ve kültür evrimi bilim dalında bilinen her şeyi temelden sarsmış, koca koca teoloji profesörlerine bilinen bütün dini mitleri sorgulatmış, dini oluşumların liderlerini terste bırakmışı, avcı-toplayıcı diye bildiğimiz insanların aslında toplayıcı-avcı olduklarını ispatlayan bir mimari yapılar bütünüdür.

hadi başlayalım. ama önce running reality sitesinden tarihsel interaktif haritayı açıyoruz ve türkiye'nin güney doğusuna odaklanıyoruz. tarih çubuğundaki sarı butonu 2000 ad (bkz: anno domini)'den en sola yani en eski tarihe çekiyoruz yani 3000 bc (bkz: before christ). burada bizi orta doğu coğrafyasına kadar uzanan iki mavi çizgi karşılıyor olacak. bunlar fırat ve dicle nehirleri. bu internet sitesi "tarihsel" olduğu için ve tarih de yazıyla başladığı için bizi en fazla mö 3000 yılına götürüyor.

mö 1 200 - 3 500 (tunç çağı) <yazının keşfi ve antik uygarlıkların ortaya çıkışı, tunç aletlerin yapımı
tarih öncesi dönemler aşağıda:
mö 3 500 - 5 500 kalkolitik dönem (bakır çağı)
mö 5 500 - 7 000 çanak çömlekli neolitik dönem (taş çağı)
mö 7 000 - 10 000 çanak çömlek öncesi neolitik dönem (taş çağı) <cilalı taş devri, tarımsal aletlerin keşfi
mö 10 000 - 12 000 mezolitik/epipaleolitik dönem (taş çağı) <
mö 12 000 - 2,5 milyon yıl öncesi paleolitik dönem (taş çağı) <buz devri

yukarıdaki tabloya göre göbeklitepe'nin taş çağı'nda çanak çömlek öncesi neolitik döneme ait dünya'nın en eski tapınağıdır diyebiliriz.

aşağıda fırat nehri platosu, dicle nehri platosunu ve nil deltası açıkça görülmektedir. bu bölgeler akarsuların taşıdıkları mineral zengini su ve alüvyon sayesine bitkisel çeşitliliğin ve gıda bolluğunun olduğu yerlerdir. literatürde "verimli hilal" olarak isimlendirilir. göbekli tepe işte bu bölgenin en tepesinde fırat ve dicle nehirleri arasında yer alıyor.


1. konu : fırat nehri ve dicle nehri


tıpkı ice age isimli animasyon filmindeki gibi buz devrinin sonunda buz bloklarının (bkz: moren) hareketi bitkileri, kuşları, memelileri, balıkları, böcekleri ve biz insanları göçe zorluyordu. çünkü taze çimleri sığır sürüleri, fıstık ağaçlarını kuş sürüleri, tahıl tanelerine böcekler yöneliyordu ve predatörler de onları takip ediyordu. bitkiler nasıl göç ediyor diye sormayın bahsettiğim bitkiler tek yıllık otsu bitkiler. zaten bölgede fıstık, kayısı, mersin, gül, zahter gibi bitkilerin ataları var. bunların tohumlarını kuşlar taşıyorlar. bazen de homo sapiens atalarımız avlandıklarında etin tadını artırmak ve çürümesini geciktirmek için ya da avda yaralandıklarında tıbbi ve aromatik bitkiler kullanıyorlar. muhtemelen kaya tuzunu, tütsüleme, kurutma gibi yarı pişirme ve saklama tekniklerini de biliyorlardı. bu nedenle onlara toplayıcı-avcılar denilmektedir.
benim teorime göre tohumun suda bekletildiğinde çimlenerek yeni ve taze bir bitki oluşturduğunu da keşfetmişlerdi. bir çeşit dağınık tarım yapıyorlardı. muhtemelen hayvan dışkılarını topluyorlardı. çünkü dışkıların içindeki tohumlar güçlü bir şekilde çıkıyordu ve yaşadıkları mağaraların çevresinde bahçeler kuruyorlardı. sığırlara tapmalarının sebeplerinden biri de buydu bana göre. (bkz: boğa kültü) geceleri gökyüzünde hilal ayı gördüklerinde onu boynuza benzetmiş de olabilirler.
bugün islamın sembolü olarak bildiğimiz hilal şekli aslında boğa kültünün günümüzden neredeyse 15 bin yıl öncesinden beri süregelen ve kutsallık atfettiğimiz bizi besleyen sığırların boynuzlarıdır. (bkz: bucrania kültü) eski yunan ve roma dönemlerinde dahi anadolu halkı evlerine boğa kafatası asmıştır. hatta esas tanrıları bir boğa olan girit adası minos uygarlığı keşfedilmiştir.

bazı uzmanlara göre bu insanlar kayık/sandal yapmayı da biliyordu. tabi ki on bin yıllık sandal kalıntısı bulamayız bunlar doğada hızla çürüyen ahşap materyaller. ama binlerce yıl su kenarında yaşamış toplumların sandalı keşfedememiş olması kulağa saçma geliyor. burada mezopotamya ve orta amerika uygarlıklarının tanrı figürlerindeki ortak bir objeden bahsediliyor. başka bir benzerlik de neolitik dönemde mezopotamya'daki yerleşik toplumların ölülerini evlerinin altına gömmeleridir. aynı ritüel bir orta amerika uygarlığı olan azteklerde de vardır.

to be continued... yoruldum

kaynaklar (references):
-henüz bir kaynak kullanmadım. kullanınca yazıcam.

ileri okuma (further reading list):
-henüz bir ileri okuma tavsiyesi yok. olunca yazıcam.

bunlar da ilginizi çekebilir:
nil nehri çevresinde antik mısır medeniyetinin gelişimi için onedio platformunun oluşturduğu şu içerik de ilginizi çekebilir.

dip not: bazı ukala yazarlar beni darlıyor. "bunlar bilimsel değil, onedio kaynak gösterilemez, burası bilimsel yayın paylaşma yeri değil, sen çok cahilsin vıdı vıdı... " bu yazarlar okuduğunu anlamıyor herhalde ben 3. paragrafta bu makaleyi yazma amacımı anlatıyorum. göbeklitepe hakkında tonla akademik yayın ve haber var. açıp internetten okursunuz. ben okuyucu sıkmadan daha geniş bir açıyla göbeklitepe'yi ve içinde bulunduğu coğrafyayı ekolojik ve ekonomik alanda irdelemek hedefindeyim. bununla birlikte dünya'daki en eski uygarlıklarla olan kültürel benzerliklere de dikkat çekmeye çalışıyorum. yorulduğum için yazı yarım kaldı. ilerleyen bölümlerde çok güzel belgeseller, yabancı kaynaklar ve kitaplar paylaşacağım sizlerle. ama şöyle bi bakıp çıkmak isteyen için onedio platformu göbeklitepe hakkında özet çıkarmış zaten.

benim yazılarımı okurken lütfen şunu aklınızdan çıkarmayın: ben propaganda yapmıyorum.

belgeselide çekilmiş :). gizemli tarih

hâlâ çözülmeyi bekleyen gizemlerinin olduğu, dünya'nın bilinen en eski kült yapılar topluluğu.

kazı çalışmalarında dikilitaş ve totemlere ek olarak; hayvan ve insan kemikleri, yabani buğday, yabani badem, birtakım araç gereçler bulunmuştur.

hakkında birçok bilgiyi yazar arkadaşlarımız vermiş. ben henüz açıklık getirilememiş bir yönüne değinmek istiyorum.

mö 10000 yılında inşa edilen göbeklitepe, neden mö 8000 yılında bilinçli şekilde ve hızla gömülerek terk edildi?
bölgeye yeni bir din mi geldi? gelecek kuşaklara aktarma isteği mi? belki de dönemde yaşanan olaylardan sonra tanrılarının kızdığını düşünmeleri mi? gördüğünüz üzere birçok tez var.

bir başka tez, sirius takım yıldızının mö 10000 yılında ufukta göründüğü için göbeklitepe'nin inşa edildiği, yıldızın konumu değişince de tapınağın işlevini yitirdiğini ya da tanrıların bir sebeple kızdığını düşünüp üstünü örttükleri yönünde.

diğer bir tez ise, şamanizmin evren modeli olan “üç dünya” görüşü (yer-gök-yeraltı) temel alınarak ortaya atılmış. "şamanizm ne alaka?" diye sorabilirsiniz, göbeklitepe'yi kazan klaus schmidt'in yayımladığı kitabına göre bölgede büyük ihtimal şamanizmin olduğu bilgisi yer alır. gerek tapınakların yapılış biçimi, burada gerçekleştirilen tasarım (şaman labirenti), gerekse tapınakta keşfedilen semboller (medicine man denilen şaman sembolü), hayvan betimlemeleri (olasılıkla şamanların yardımcı ruhlarını simgelerler), totem direği vb. bu tapınaklarda birtakım şamanik ritüellerin yapıldığını kanıtlar gibidir.

neyse efendim; üç dünya görüşü hipotezine göre, göbeklitepelilerin felaket saydığı bir durum sonrasında (salgın hastalık, güneş-ay tutulması, kuyruklu yıldız kayması vs.) gök tanrıya kızılması üzerine (bir nevi isyan) yeraltı tanrısına sığınma durumu söz konusu olabilir. böylelikle tapınak gömülerek gök tanrıdan gizlenmiş olacak ve yeraltı tanrısına sığınmış olacaklardı.

sanırım bir sürü fikir ortaya atılabilir, yorumlanmaya çok müsait bir konu. şu an her ne kadar karmaşık gözükse de hakikat eninde sonunda açığa çıkacak, yine de bu eski yapının büyüsü bozulmayacaktır. insanı oldukça heyecanlandırıyor çünkü nedensizce.


daha detaylı bilgi için, buraya ve buraya uğrayabilirsiniz. kaynak olarak buraları kullandım.

çatı konstrüksüyonuna ait her hangi bir verinin şu an için olmadığı yapı. buradan şöyle varsayımlar çıkarmak pek tabi ki normal olacaktır. ilki, yapıda büyük olasılıkla bir kültle alakalı olarak yıldız gözlemleri yapılmaktaydı. ikincisi, yine dini bir ritüel ile alakalı olarak kullanılan yere getirilen insan naaşları yırtıcı kuşlar tarafından tüketiliyordu. oha çok fantastik demeyin, antik iranlılarda dahma kuleleri bu iş için kullanılırdı tabi benimkisi sadece varsayım ikisinin arasında binlerce sene var ve muhtemelen de alakasız. yıldız gözlemi en mantıklısı.

bir diğer enteresan bilgi de, burada bira üretildiği tespit edildi. evet bildiğiniz bira. yani bildiğinizden daha ilkel tabi ama bira. ancak bu bilgiyi malum kültür bakanlığı halı altına süpürmeyi tercih ediyor.

piktografik bir anlatımın olduğu t dikmelerinde de genellikle yırtıcı hayvanlar betimlenmiş. çıkan diğer plastik eserlere de bakarsak eğer altay şamanizmi veya amerikan yerlilerindeki gibi totemist bir inanç ile animist bir inancın senkronizasyonunu düşünmek şu anki verilerimiz içinde makul adaylar olacaktır.

x files'ın yedinci sezonundaydı sanırım. batı afrika'da bulunan antik bir ufo enkazı vardı üzerinde kuran incil ve tevrat'tan bölümler vardı. çılgınca olmaz mı öyle bir şeyler falan olsa ?

tabi göbeklitepe ile alakalı en büyük handikapımız yazının olmaması... zaten biraz da o yüzden ne söylesem ihtimal dahilinde olabiliyor bu yüzden de çok eğlenceli sdlkgjsdf şaka.

burasının bir de kardeşi vardır karahantepe diye. aynı mimari. aynı gelenek. neolitik çalışan birisi için iştah açan bir yer. ben mi ? ben hobi olarak sevip okuyorum. ama günün sonunda çember yapısında 12 adet t dikmesinin yer alması enteresan bir nüans. bunu rahmetli schmidt'in öğrencisine sorduğumda ''olur öyle şeyler çok da hikmetine şeyapma'' minvalinde şeyler söylemişti....

tarihin 0 noktası. yukarda çok güzel bilgiler verilmiş benim eklemek istediğim tabanın kireç sürülmesiyle yapılan terrazzo taban olması. özelliği ise su geçirmemesi. dolayısıyla sıvı içeren ayinlerin yapıldığını gösteriyor.ancak bulunan kafataslarındaki darbeler sonradan oluştuğu için tanrıya insan sunmaktan daha farklı olabileceği düşünülüyor.
ayrıca yukarıda sirius yıldızına göre inşa edildiği yönünde teorilerden bahsedilmiş yine yukarıdaki belgeselde simülasyon ile geçmişe gidildiğinde yılın hiçbir zamanında siriusun ufukta görünmediğinden bahsediliyor.

(bkz: medeniyetin urfa’da başlayıp bir daha hiç urfa’ya uğramaması)

bu kadar önemli bir bölgede aşk dizisi* çekildiğini görünce vallahi ağlayasım gelmişti.

t: tarihte yapılmış ilk ibadethane.

şanlıurfa sınırları içerisinde, kült alanı olduğu düşünülen, neolitik döneme tarihlendirilen tepecik.

buranın önemi devasa taşlardan oluşmasından kaynaklanıyor bir nevî. çünkü her biri tonlarca ağırlığa sahip olan yapılar toplu hareket etmeyi, iş bölümünü gerektiriyor. ama bu yapıdan önce neolitik halkın böyle devasa yapılar için bir araya geldiği, içinde konaklama yapılmayan böyle devasa bir yapı oluşumu görülmemişti, ki benzerleri yavaş yavaş bulunuyor göbekli tepe yakınında. bu yapılardan kırk kadar daha mevcut olduğu radar taramalarla tespit edilmiş durumda.

arkeolog ıan morris bir kitabında diyor ki "biz arkeologlar ne olduğunu çözümleyemediğimiz yapıları 'kutsal alan' diye tanımlarız" kolaya kaçarız diyo yani. burası da biraz o hesap. "bu kadar devasa sütunlar ancak din uğruna bir araya getirilmiş olmalı" düşüncesiyle dinî anlam yüklenmiş günümüzde. kesin mi? değil. olabilir mi? tabii ki olabilir.


merkezde bukunan "t" biçimli karşılıklı iki taşın üzerinde yer alan parmak benzeri kazımaları sebebiyle stilize insan figürleri olduğu düşünülüyor. diğer taşlarda yer alan hayvan figürlerinin kült alanına* gelen kabilelerin simgesi olduğu düşünülüyor. bunların hepsi varsayım.
prehistorik dönem hakkında kesin konuşmak çok doğru değildir. taşlardaki hayvan kabartmalarından tüm hikâyeyi öğrenemezsiniz. yorum yapılabilir yalnızca. daha güçlü delillere ulaşırsanız da bu yorumlarınızı kanıtlarsınız. prehistorik zordur.

şanlıurfa'da bulunan dünyanın en eski tapınağı. tanımımı yaptığıma göre biraz dert yanayım hakkında...

göbeklitepe'ye kaç kere gittiğimi hatırlamıyorum ziyarete gelen her arkadaş, akraba götürülüyor mecbur ve ben her gittiğimde dönüp bir bakmayan, incelemeyen etrafında yürüyüp fotoğraf çekip geçip giden insanlar görüyorum hatta taş üzerindeki kabartmaları görüp "aaa bunlara mı tapıyorlarmış ahahahaha" modunda gezen tipleri görüyorum. hay sizin seviyenizi seveyim, diyerek yürüyüp gidiyorum.

orada çalışan birisi var göbeklitepe keşfedilmeden önce o tarlanın sahibi dedesiymiş adam yıllar önce bir kabartma buluyor ve kent müzesine götürüyor o zamanın müze müdürü bahçeye attırıyor ne olduğunu merak bile etmiyorlar anlattığına göre ben şahsen bütün kalbimle inandım. bir de orada bir taş bulunuyor kazı sırasında yine üstünde doğum yapan kadın figürü var göbeklitepe bulunmadan önce kazılar, çalışmalar yokken çocuğu olmayan kadınlar oraya şifa bulmak için gidermiş. bana bu çok garip gelmişti öğrendiğim zaman kimsenin haberi yok ancak orada doğumla ilgili bir kaya gömülü insanlar da yine doğum çocuk sahibi olabilmek, doğum yapabilmek için gidiyor.