sokratik yöntem

sokrates bütün insanların rasyonel varlıklar olduklarını, onların söz konusu rasyonalitenin bir gereği olarak, doğru moral bilgi yardımıyla ahlaken özerk bireyler hâline gelebileceklerine inanır, fakat bir yandan da atinalıların ihtiyaç duyulan moral bilgisinden yoksun olduklarını ve dolayısıyla sorgulanmamış bir hayat ile etraftan duydukları ve kendilerince doğru bilgi saydıkları bilgilerin aslında gerçek bilgiden çok uzak olduğunu düşünür. sokrates'e göre gerçek bilgi insanın kendi araştırmaları ve arayışları sonucu elde edilebilir. bu bağlamda sokrates özellikle kulaktan dolma temelsiz bilgiler ile bir şeyi çok iyi bildiğini düşünen ve iddia edenleri bulup onlar ile sohbet eder. bu insanların bilgisizliklerini göstermek adına da, bir moral reform yöntemi olarak "elenchus", meşhur çürütme yöntemini geliştirir. bu bir nevi uyandırma yöntemidir, insanların bilgisizliklerini ve yanlış yolda olduklarını göstermek adına bir yönüyle negatif bir yönüyle de pozitif olan bu yöntemin ağırlıklı yanı karşısındakinin bilgisizliğinin bilincine varması ve itirafta bulunmasını sağlayan çürütme yanı, yani negatifliktir. yöntemin temelinde insanın doğası ve potansiyeliyle, bilginin mahiyeti ve erişilebilirliğiyle, insanın varlığında ahlaki değeri yaratacak araştırmanın gerçek amaçlarıyla ve bireyin toplumdaki yeriyle ilgili birtakım temel kabuller bulunan sokrates onu betimlerken genelde incelemek, araştırmak, soruşturmak, sorgulamak faillerini kullanır.

araştırılan, incelenen, sorgulanan, soruşturulan sadece insanların erdem ya da ahlaki bilgiyle ilgili inançları, moral hipotezleri değil, aynı zamanda hayatları ve yaşam biçimleridir.

buna göre sokrates genellikle ahlaki erdem üzerine olan felsefi tartışmalarında, herkesi ama en başta da ilgili erdemin özünü, onun ne olduğunu bilen ve dolayısıyla erdemli olduğuna inanan ve inanılan birini alır. 'x nedir?' sorusunu sorarak ilgili erdemin doğru tanımını, bu konuda sahip oldukları bilgiyi aktarmalarını ister. sokrates tartışma ya da diyaloğun akışı içinde, kendisine ait pozitif hiçbir bilgiyi aktarmayıp, sadece sorduğu birtakım sorularla muhatabının başlangıçta öne sürmüş olduğu erdem tanımını, ahlaki hipotez veya görüşü ihtiva ettiği birtakım tutarsızlıkları, göz önüne sermek suretiyle çürütür ve daha sonra yapılan birtakım tanım denemelerinin ardından, muhatabını başlangıçta öne sürdüğü erdem tanımını tamamen reddetmeye götürür. sokrates'in karşısındaki kişinin verdiği ilk yanıttan sadece soru sormak suretiyle birtakım çelişik sonuçlar çıkarttığı bu süreç, tartışmacının getirmiş olduğu bütün tanımlar çürütülünceye ve onun verecek başka bir cevabı kalmayıncaya, yani o bilgisizlik itirafında bulununcaya dek sürer.

sonuç, onun karşısındaki kişinin bilgisizlik itirafıyla belirlenen mutlak bir aporia, entelektüel yönden ne yapacağını bilememe, zihinsel bir karışıklık ya da uyuşma hâlidir. sokrates'in çürütme yöntemi, bilgiye giden yolu kapatan olumsuz koşulları ortadan kaldırarak insanları yanlış bir biçimde bildiklerini sanma evresinden bilgisizliklerinin bilincine varma evresine taşımanın, onları dogmatik uykularından uyandırmanın yöntemidir. söz konusu olumsuz yöntem hiçbir koşulda bilgi vermez, aksine bilgi sanılanı çürütüp zihinsel bir katarsis sağlayarak bilginin üzerine yükseleceği sağlam temelleri hazırlar.