britanya imparatorluğu

kanada'yı şu anki abd'nin kuzeyini, hindistan yarım adası'nı, okyanusya'yı ve afrika'nın en güneyinden ırak'a kadar devam eden toprakların hepsini sömüren ülke. (ben yazarken yoruldum ama ingilizler sömürürken yorulmamış.)

yedi cihana, yedi kıt'aya, yedi iklime hükmetmiş bir cihan imparatorluğu.

(bkz: üzerinde güneş batmayan imparatorluk)

esg hozo efendinin dediğine göre bir şirket ile dünyanın ambarı olan hindistan'a çömen imparatorluk. birinci dünya savaşı sonrasında eski günlerini arar olmuş, yavaş yavaş dünyanın patronluğu vazifesini abd'ye devretmiştir.

amerika birleşik devletlerini dahi yönlendiren ve yöneten aile şirketidir.

sadece asyalılara, afrikalılara, amerikan kızılderililerine değil boer denilen hollanda kökenlilerede zulmetmişler.
cape town'a ilk hollanda'lılar gelip yerleşmiş, çiftlikler kurmuş, üzüm bağlarında şarap yapıp deli paralar kazanmış ama 1800'lerde britanya gelip burayı hollanda'lılardan almış. bazı hollanda kökenliler madem öyle biz gidiyoruz deyip iç bölgelere gitmişler ama gittikleri kimberley çevresinde elmas çıkınca britanya gelip burayıda almış. bazı hollandalılar gene yollara koyulmuş ama johannesburg'da altın bulununca gene britanyalılar almak istemiş ama bu sefer hollandalılar yeter ulan *uck youuuu demişler ve boer savaşı başlamış. tabi bir yanda çiftliklerde yaşayan sıradan insanlar, bir yanda üzerinde güneş batmayan ülkenin ordusu varmış. buna rağmen boer'ler ingilizleri iki yıl uğraştırmış ama ingilizler boer'leri kadın, çocuk, yaşlı demeden toplama kamplarına koymuş, çiftlikleri yakıp yıkmış ve sonunda boer'ler yenilmişler.

üzerinde güneş batmayan ülke veya imparatorluk olarak da bilinir.
(bkz: the empire on which the sun never sets)

bir dönem o kadar büyümüştür ki the empire which sun never sets denmiştir (üzerinde güneş batmayan imparatorluk) (bazı kaynaklar bu ifadenin ispanya imparatorluğu için kullanıldığını söyler) bu ifadenin geliş noktası imparatorluğun bir bölgesinde güneş batarek diğer tarafında doğmasından kaynaklanır.

tarihte geniş topraklara hükmeden bir çok imparatorluk var olsa da ingilterenin durumu daha farklı. birbirinden bu kadar kopuk büyük toprak parçalarını anlık haberleşme sağlayan iletişim araçlarının olmadığı zamanlarda uzunca süre idare edebilmek kaba kuvvetin yanında kültürel olarak da nüfuz etmek müthiş bir kurumsallık, devlet örgütlenmesi ve bağlılık gerektirir.

daha eskilerde ceneviz veya venedik gibi kopuk topraklarda kolonileşen ülkeler ya da ispanya ve fransa da benzer yapıya sahip. yine de ingiltere kadar başarılı değiller.

düşünsenize kanada, avustralya, mısır, güney afrika, guyana gibi her biri ayrı ayrı uçlarda olan ülkeler. birinden birine gitmek aylar sürüyor.

tarihin görmüş olduğu en büyük ikinci imparatorluk.

tüm olayı ada devleti olarak deniz hakimiyetidir. biz iç denizleri olan bir devlet olmasaydık belki bugün dünyaya egemen olmuştuk.

hint deniz seferleri bir kırılmadır.

karayip korsanları serisinde kaptan jack sparrow’un mücadele ettiği imp.

var olan coğrafi konumunu iyi değerlendirip savaşan avrupa dışında kaldığı için gelişebilmiştir. sömürge sistemini de oturttuktan sonra da gelişme hızı artmıştır. fakat afrika'da kuzey amerika'da avustralya'da ve yeni zelanda'da kurduğu sömürge imparatorluğu bu bölgelerin yüzyıllarca her anlamda katledilmesine sebep olmuştur.

#2784120
#2784158

yukarıdaki bu iki entryi giren yazılanlara saygı duymakla beraber, bir iki kelam da benim etmem gereken başlık. ilkinden başlayalım.

"tüm olayı ada devleti olarak deniz hakimiyeti" olmayan imparatorluk. ve ayrıca biz iç denizleri olan bir devlet olmasaydık belki dünyaya egemen olmuştuk yazmış sayın yazar. yaklaşım tarzı doğru olsa da yanlışları bulunan kanılar bunlar. britanya'nın bir zamanlar dünyaya hükmetmesinin sebeplerinden önemli bir tanesi coğrafya ancak eksikleri var. eğer tüm olay ada devleti olarak deniz hakimiyeti olsaydı zamanında vikingler, japonlar, endonezyalılar da dünya üzerinde hakimiyet kurabilirlerdi.

ama olmadı. neden olmadı? çünkü bu bahsettiğim ada halkları vikingler haricinde genel olarak izole kaldılar. 19. y.yıla kadar kendi bölgelerinde ve dünyada deniz hakimiyeti kurmaya pek ihtiyaç duymadılar. britanya'nın dünya hegamonyasında coğrafyadan çok daha önemli unsurlar var. neden japonlar ada ülkesi olmasına rağmen ingilizler gibi bir hegamonya kuramadılar? neden vikingler onca deniz/kara güçlerine rağmen neden dünya dominasyonu konusunda britanya'nın yüzde 10u kadar etkin olamadılar? bunu bir düşünmek lazım. buraya ilerleyen satırlarda geleceğim.

gelelim " ve ayrıca biz iç denizleri olan bir devlet olmasaydık belki dünyaya egemen olmuştuk" cümlesine. ee bunun olmuşu var.

(bkz: roma imparatorluğu). aynı osmanlı gibi akdeniz ülkesi, yarım ada. ama britanyanın dünya dominasyonuna en çok yaklaşan belki de geçen imparatorluk. demek ki iç denizle de çok bir alakası yok. adamlar o zamanlar bilinen dünyanın yüzde bilmem kaçına bizzatihi hükmetmiş, etkilemiş bir devlet. britanya'yı bile işgal etmiş adamlar. demek ki olay tam olarak bu da değil. buraya da döneceğim.

gelelim ikinci entry'e.
"var olan coğrafi konumunu iyi değerlendirip savaşan avrupa dışında kaldığı için gelişebilmiştir."

br. adasını işgal eden devlet/halklara bi bakalım. adanın bilinen ilk yerleşik halkı kelt kabileleri. bu adayı saksonlar, normanlar, franklar, angıllar, jütler, vikingler, romalılar, fransızlar, napoleon fransa'sı gibi bir çok kavim/halk işgal etti ya da bunu denedi, saldırdı. britanyanın bu dominasyonunun sebebi savaşan avrupa dışında kalması değil, her dönem hakimiyet kurulmak istenen bir ada olmasından sebeptir. avrupa kıtasına bu kadar yakın bir coğrafyada savaşan avrupa'nın dışında kalmak gibi bir tez mantıklı değil ne yazık ki. manş boğazından yüzerek üç dört saatte adaya çıkabiliyosunuz arkadaşlar. ki bu adamlar orta çağda fransa ile yüzyıl savaşlarını, sonrasında napoleon savaşlarını vermiş ve bunları kazanmış ülke.

yukarda demiştim ya neden japonlar kuramadı da britanya kurdu dünya dominasyonunu, bu kadar gelişti diye. ahanda işte cevap bunda saklı. bu kadar çok işgal girişimi, saldırı, yağmaya maruz kalan ülke kendini savunmak için mecburen güçlü deniz kuvveti, deniz hakimiyeti kurmak zorunda. yaşanan her işgal tehdidinde, saldırıda ayrı bir deneyim ve tecrübe kazandı adamlar. kara/deniz savaş teknolojilerini bu şekilde her seferinde daha da güçlendirdiler. zayıf yönlerini elediler, japonların mesela moğol işgali dışında çok bi dişe dokunur tehdidi yok o çağlarda. ya da endonezyalıların. o yüzden böyle bir şeye ihtiyaçları olmadı. yüz yıl savaşlarında agincourt muharebesini longbow sayesinde kazanan ingilizler, waterloo'da kare formasyonu kullanarak, trafalgar'da gemi ve top teknolojilerini geliştirerek kazandılar. tabi bu verdiğim çok basit bir örnek.

velhasılkelam; "var olan coğrafi konumunu iyi değerlendirip savaşan avrupa dışında kaldığı için gelişebilmiştir." tezi çok yanlış bir tez. bizzat savaşın, işgal tehdidinin içinde olmaları ingilizlerin/britanyanın bu derece bir dominasyona erişmesine sebep olmuştur. roma işgalinden, iskoç tehdidinden, fransız, viking diğer germen kabile tehditlerinden kurtulup 17. yy sonundan -21. yy ortasına kadar dünyanın abd'ye kadar görmediği dominasyonu kasmak kolay iş değil. ayrıca işgale gelen her kavimden/halktan başka bir şeyler öğrendi bu adamlar. ingilizce dediğimiz dilin bile yarısı viking/germen diğer yarısı frank/latin kabilelerin dillerinin karışması ile oluşmuş bir dil. savaş dediğimiz şey her ne kadar acı olsa da gelişimi sağlayan en önemli şeylerden biri arkadaşlar. ne yazık ki bu böyle.

şimdi gelelim başka bir soruya. ispanya/portekiz neden başaramadı bu dominasyonu. gerçi bir dönem başardılar. dünyayı ikiye bölüp kendi aralarında paylaştılar ama britanya dominasyonu kadar etkin/uzun süreli olmadılar. burada devreye mentalite farkı giriyor işte. ispanyol/portekizliler onca işgal, yağma ve zenginliğe rağmen bu kadar etkili olamadılar çünkü; onların öncelikli mentalitesi alternatif ticaret yolları bulup zenginleşmek idi. zenginleştiler. ancak bu aşırı altın/gümüş zenginliğinin yarattığı enflasyon sebebiyle eridiler gittiler. geleceğe yatırım yaptıklarını da pek söyleyemeyiz. ispanyol/ingiliz deniz savaşlarını, amerika'daki çekişmeleri falan incelerseniz sebeplerini görebilirsiniz.

ayrıca; magna carta deyu bir şey var. duydunuz mu bilmiyorum. kendi içlerinde yaşadıkları onca çekişme ve ek olarak sürekli enselerindeki diş mihrak tehdidi ile bu adamlar en ideal yönetim konusunda gittikçe uzmanlaştılar. roma imparatorluğun da bir sistem vardı. normal zamanda devleti senato yönetirken, olağanüstü koşullarda atanan diktatörler ile yıkılmadan bunca uzun süre domine ettiler dünyayı. ancak bir yerden sonra bu sistemin de eksiklikleri vardı ve patladı. fakat ingilizler magna carta ile başlayan bu süreçte hem iç/dış yönetimi hem ekonomi yönetimini o çağlar için en idealize konuma yüzyıllar önce getirmeye başlamışlardı.

yıllar süren hanedan kavgaları ve sürekli iç/dış tehdit diplomasi konusunda bu adamları benzersiz bir yere taşıdı. en büyük rakipleri fransızlar da yaşadı benzer tehditleri. içte ve dışta bir sürü mücadeleyi. kutsal roma-germen imp ile çekişmeleri, halk ayaklanmaları, hanedan kavgaları onları da benzer bir şekilde geliştirdi ancak bir tarafta %75 deniz %25 kara yatırımı yapan britanya, bir tarafta denize yaptığı kadar karaya da yapmak zorunda olan fransa. (oranları sallıyorum anlaşılsın diye). hatta kıta avrupasının karışıklığından ötürü kara yatırımını daha çok öncelemesi gereken bir fransadan bahsediyoruz. buna rağmen fransa da iyi kotardı bu işi ancak onlarda devreye giren başka türlü etkenler var. o başka bir yerin konusu.

akılcı düşünme ve bilimin/teknolojinin britanya'da gelişimi de yine askeri ve ekonomik zorunluluktan aslında. onca gemi bastın kendini korumaya aldın ama o gemileri yüzdürecek kömürü nereden bulacaksın? adandaki insanları nasıl besleyeceksin? bu ister istemez uzak diyarlardan ham madde temini, işlemesi ve ticaretini geliştirdi. tüfeği /topu icat etmek, etkin kullanmak önemli değil. icat ettiğin şeyi seri üretebilirsen, her sıkıntıda daha da geliştirip değişen şartlarda daha efektif kullanabilirsen ve bunu sadece toprak/ganimet kazanmak için değil, kendi çıkarların doğrultusunda akılcı bir şekilde kullanabilirsen sağlayabiliyosun o dominasyonu. yoksa işte bak ispanyollar da onca yer işgal etti amerika'da. onca zenginleşti. sömürdü. ama noldu? britanya geldi yıktı tüm hepsini. daha bir çok etken var. ben elimden geldiğince basit anlatmaya çalıştım. yine de biraz uzun oldu. ama faideli olmuştur umarım.