1.
ibn sina'nın epistemolojisini incelemek istediğimizde onun mantık ve psikoloji anlayışını da incelememiz gerekir. çünkü ibn sina, epistemolojisini mantık ve psikoloji ile birlikte oluşturmuştur. bu anlayışın temelinde ikili bir ayrım vardır. bu ayrıma göre psikoloji bilme sürecini oluşturur. mantık ise bilginin biçim ve içeriğini inceler.
ibn sina’ya göre inanın temel amacı ve en belirgin özelliği bilmek, istemek ve yapmaktır. insanın bunları yapabilmesi için ‘’idrak’’ etmesi gerekir. yani insan zihninin soyutlamaya başlaması gerekir. böylece somut bir şeyden bahsederken insanın zihninde o somut şeyi temsil eden soyut bir nesne canlanabilecektir. yani insan o somut nesneyi bilmiş olacaktır. ancak biz sadece somut varlıkları bilmeyiz. bunun yanında soyut varlıkları da biliriz. ancak bu ikisi birbirinden biraz farklıdır. somut bir şeyi bilmek için onu soyutlamamız gerekir. böylece zihnimizde o şeyi temsilen soyut bir şey canlanacaktır. ancak zaten soyut olan manevi varlıklar için durum böyle değildir. manevi veya metafizik bir şeyi bilmek istediğimizde bu şeyler zaten soyut olduğu için o şeyin bilgisini doğrudan elde edebiliriz.
burada kısaca anlattığımız bilme süreci duyular ile başlamaktadır. öncelikle duyular fiziki gerçekliği duyumlarlar ve ardından ilk yargı oluşur. mesela kırmızı acıdır yargısı gibi. ardından bu algılarımızın suretleri ‘’musavvire’’ yani hayal ve tasarlama araçları ile saklanır. böylece iki aşamada insan bir şeyi bilmiş olur ve ne zaman isterse bu suretin neye ait olduğunu hatırlar.
mantık içerisinde tasavvur bir tanım için kullanılırken nicelik, nitelik, ve benzeri şeylerden tamamen soyutlanmış bir haldedir. böylece spesifik olarak bir nesnenin değil genel olarak bilinmeye konu olabilecek her türlü nesnenin incelenmesi sağlanmış olur. mantıkta cins, hassa, nevi, araz ve fasıl adı verilen beş tümel kavram vardır. bu tümeller haricinde hiçbir şey ile tanım yapmak mümkün değildir. sadece beş tane tümel olması da bizim için son derece önemlidir. çünkü çok fazla veya sonsuz sayıda tümel kavram olsa tanım yapmak imkansız olurdu.
ibn sina’ya göre düşünmek bilgiyi edinmek için yeterli değildir. düşünmek sadece bilgiyi istemek aşamasını ifade eder. ayrıca bilgi sadece düşünce yolu ile elde edilmez. ibn sina ‘’sezgi’’nin bilgi edinmek için daha kestirme bir yol olduğuna işaret etmiştir. ayrıca ibn sina mantık ilmini tutarlı düşünmeyi gösteren kurallar bütünü olarak nitelendirmiştir. bu nedenle mantık için kısaca düşünce bilimi denilebilir. burada hem mantık hem de düşünce için en temel şey dildir. kelimeler, kavramlar ve yargılar mantık ve düşüncenin ortak çalışma alanıdır.
buraya kadar ibn sina’nın temel bilgi teorisini mantık ve psikoloji üzerinde durarak inceledik. şimdi daha çok psikoloji üzerinden epistemoloji incelemesi yapabiliriz.
ibn sina, nefsin bağımsız bir varlık (cevher) olmasını söyleyerek kendisinden önceki felsefecilerden ayrılmıştır. ancak psikolojiyi tabiat felsefesi içerisinde inceleyerek ise kendisinden önceki felsefecileri takip etmiştir. ona göre tüm biyolojik, psikolojik ve fizyolojik varlıklar nefis ile ilişkilidir.
içerisinde yaşadığımız bu oluş ve bozuluş aleminde üç tür nefis vardır. bunlardan ilki olan nebati nefis, bitkilerin temel özelliklerini ifade eden ilkelerdir. bunlar ise büyüme, beslenme ve üreme gibi tüm bitkilerin temel olarak yaptığı şeylerdir. ikincisi ise hayvani nefis’tir. burada bitkilerde gözüken özelliklerin yanı sıra duygusal idrak ve temel irade ilkesi mevcuttur. son olarak insani nefis vardır. burada diğer tüm özelliklerin yanı sıra akli idrak ve akli irade vardır.
ayrıca mizaç yapısı da nefsin türlerini çeşitlendirmektedir. ibn sina’ya göre beden ve nefis birbirinden farklı varlıklardır. bu ikisi birbirinden ayrıldığı zaman nefis ölümsüz olduğu için yaşama devam eder. bu nedenle insanın asıl benliği ölümlü olan vücut değil ölümsüz olan nefistir. burada nefsin kendi varlığını bilmesi de son derece önemlidir. ibn sina nefsin kendi varlığını bilmesini boşlukta uçan bir adam düşüncesi üzerinden açıklamıştır. ona göre boşlukta bir insan asılı kalsa ve tüm duyuları işlevsiz olsa bile yine de kendi varlığını bilir. çünkü burada akli idrak vardır. yani nefis kendini doğrudan bilir.
ibn sina’ya göre inanın temel amacı ve en belirgin özelliği bilmek, istemek ve yapmaktır. insanın bunları yapabilmesi için ‘’idrak’’ etmesi gerekir. yani insan zihninin soyutlamaya başlaması gerekir. böylece somut bir şeyden bahsederken insanın zihninde o somut şeyi temsil eden soyut bir nesne canlanabilecektir. yani insan o somut nesneyi bilmiş olacaktır. ancak biz sadece somut varlıkları bilmeyiz. bunun yanında soyut varlıkları da biliriz. ancak bu ikisi birbirinden biraz farklıdır. somut bir şeyi bilmek için onu soyutlamamız gerekir. böylece zihnimizde o şeyi temsilen soyut bir şey canlanacaktır. ancak zaten soyut olan manevi varlıklar için durum böyle değildir. manevi veya metafizik bir şeyi bilmek istediğimizde bu şeyler zaten soyut olduğu için o şeyin bilgisini doğrudan elde edebiliriz.
burada kısaca anlattığımız bilme süreci duyular ile başlamaktadır. öncelikle duyular fiziki gerçekliği duyumlarlar ve ardından ilk yargı oluşur. mesela kırmızı acıdır yargısı gibi. ardından bu algılarımızın suretleri ‘’musavvire’’ yani hayal ve tasarlama araçları ile saklanır. böylece iki aşamada insan bir şeyi bilmiş olur ve ne zaman isterse bu suretin neye ait olduğunu hatırlar.
mantık içerisinde tasavvur bir tanım için kullanılırken nicelik, nitelik, ve benzeri şeylerden tamamen soyutlanmış bir haldedir. böylece spesifik olarak bir nesnenin değil genel olarak bilinmeye konu olabilecek her türlü nesnenin incelenmesi sağlanmış olur. mantıkta cins, hassa, nevi, araz ve fasıl adı verilen beş tümel kavram vardır. bu tümeller haricinde hiçbir şey ile tanım yapmak mümkün değildir. sadece beş tane tümel olması da bizim için son derece önemlidir. çünkü çok fazla veya sonsuz sayıda tümel kavram olsa tanım yapmak imkansız olurdu.
ibn sina’ya göre düşünmek bilgiyi edinmek için yeterli değildir. düşünmek sadece bilgiyi istemek aşamasını ifade eder. ayrıca bilgi sadece düşünce yolu ile elde edilmez. ibn sina ‘’sezgi’’nin bilgi edinmek için daha kestirme bir yol olduğuna işaret etmiştir. ayrıca ibn sina mantık ilmini tutarlı düşünmeyi gösteren kurallar bütünü olarak nitelendirmiştir. bu nedenle mantık için kısaca düşünce bilimi denilebilir. burada hem mantık hem de düşünce için en temel şey dildir. kelimeler, kavramlar ve yargılar mantık ve düşüncenin ortak çalışma alanıdır.
buraya kadar ibn sina’nın temel bilgi teorisini mantık ve psikoloji üzerinde durarak inceledik. şimdi daha çok psikoloji üzerinden epistemoloji incelemesi yapabiliriz.
ibn sina, nefsin bağımsız bir varlık (cevher) olmasını söyleyerek kendisinden önceki felsefecilerden ayrılmıştır. ancak psikolojiyi tabiat felsefesi içerisinde inceleyerek ise kendisinden önceki felsefecileri takip etmiştir. ona göre tüm biyolojik, psikolojik ve fizyolojik varlıklar nefis ile ilişkilidir.
içerisinde yaşadığımız bu oluş ve bozuluş aleminde üç tür nefis vardır. bunlardan ilki olan nebati nefis, bitkilerin temel özelliklerini ifade eden ilkelerdir. bunlar ise büyüme, beslenme ve üreme gibi tüm bitkilerin temel olarak yaptığı şeylerdir. ikincisi ise hayvani nefis’tir. burada bitkilerde gözüken özelliklerin yanı sıra duygusal idrak ve temel irade ilkesi mevcuttur. son olarak insani nefis vardır. burada diğer tüm özelliklerin yanı sıra akli idrak ve akli irade vardır.
ayrıca mizaç yapısı da nefsin türlerini çeşitlendirmektedir. ibn sina’ya göre beden ve nefis birbirinden farklı varlıklardır. bu ikisi birbirinden ayrıldığı zaman nefis ölümsüz olduğu için yaşama devam eder. bu nedenle insanın asıl benliği ölümlü olan vücut değil ölümsüz olan nefistir. burada nefsin kendi varlığını bilmesi de son derece önemlidir. ibn sina nefsin kendi varlığını bilmesini boşlukta uçan bir adam düşüncesi üzerinden açıklamıştır. ona göre boşlukta bir insan asılı kalsa ve tüm duyuları işlevsiz olsa bile yine de kendi varlığını bilir. çünkü burada akli idrak vardır. yani nefis kendini doğrudan bilir.
devamını gör...