ismet inönü

----------------------
mustafa ismet inönü (24 eylül 1884 - 25 aralık 1973), osmanlı döneminde albay, cumhuriyet döneminde orgeneral ve eski genelkurmay başkanı olan, cumhuriyetin ilanından sonra türkiye'nin ilk başbakanı, ikinci cumhurbaşkanı, istiklal madalyası sahibi türk asker ve siyasetçidir. cumhurbaşkanlığı görevini mustafa kemal atatürk'ün vefatından 1 gün sonra 11 kasım 1938'den 22 mayıs 1950 tarihine kadar sürdürmüştür.

chp kurultayı tarafından kendisine "millî şef" unvanı verilmiştir. inönü; kurtuluş savaşı'na katılmış, lozan antlaşması'nı imzalamış ve birçok defa başbakanlık görevini üstlenmiştir. 1925-1937 yılları arasında 12 yıllık kesintisiz başbakanlık süresi olmakla birlikte, toplam 17 yıl 11 ay ile türkiye cumhuriyeti tarihinin en uzun süre başbakanlık yapmış kişisidir.
----------------------
içindekiler
1. erken hayatı ve osmanlı dönemi
2. öğrenim hayatı
3. askeri hayatı
4. orduda ilk yılları
5. ı. dünya savaşı
6. kurtuluş savaşı
7. siyasal hayatı
8. cumhurbaşkanlığı
9. ana muhalefet partisi liderliği (1950-1960)
10. 1957 seçimleri
11. 27 mayıs darbesi
12. üçüncü başbakanlığı ve siyasetteki son yılları (1961-1972)
13. chp'den ayrılması ve cumhuriyet senatosu
14. ölümü ve devlet cenaze töreni
15. anıtkabir ismet inönü sergi salonu ve mezar odası
16. ismet inönü evi ve müzesi
----------------------
1. erken hayatı ve osmanlı dönemi
ismet inönü 24 eylül 1884 tarihinde izmir'de reşit efendi ile cevriye temelli hanım'ın ikinci oğulları olarak doğmuştur. reşit efendi aslen bitlis'in tanınmış kürt ailelerinden kürümoğulları ailesindendir. reşit'in babası abdülfettah efendi malatya'ya yerleşmiştir. annesi cevriye ise aslen razgradlı (bulgaristan) olup babası razgrad ulemasından müderris hasan efendi 1870'li yıllarda istanbul'a göç etmiştir. cevriye ile reşit 1880'de istanbul'da evlenmişlerdir. ilk çocukları ahmet mithat ve ikincisi ismet'in dışında hasan rıza ve hayri temelli adlı iki oğulları ve seniha okatan adlı bir kız çocukları olmuştur.
----------------------
2. öğrenim hayatı
ilk ve orta öğrenimini sivas'ta tamamladı. 1895 yılında sivas mülkiye idadisi'ne kayıt yaptırdı ve 1896'da mezun oldu. sonra, 1897 yılında istanbul'daki mühendishane idadisi'ne gitti. 14 şubat 1901'de mühendishane-i berr-i hümâyun'a (topçu okulu) girip 1 eylül 1903 tarihinde topçu teğmeni olarak mezun oldu. 26 eylül 1906 tarihinde erkân-ı harbiye mektebi'ni birincilikle bitirerek kurmay yüzbaşı rütbesiyle edirne'deki 2. ordu'nun 8. topçu alayı'nda 3. batarya bölük komutanı olarak kurmay stajını yaptı.
----------------------
3. askeri hayatı
orduda ilk yılları
1908 yılında 2. süvari fırkası'nın kurmayı oldu ve 31 mart isyanı'nda hareket ordusu karargâhında görev aldı. 1910'da 4. kolordu kurmaylığına getirildi ve 1911'de yemen kuvayi mürettebe komutanlığı kurmayı oldu. 26 nisan 1912 tarihinde binbaşı rütbesine terfi etti ve yemen kuva-yi umumîye komutanlığı kurmay başkanlığı görevine atandı.

1912-1913 yılları arasında harbiye nezareti'nde başkomutanlık karargâhı 1. şubede bulundu ve ikinci balkan savaşı'nda çatalca ordusu sağ cenah komutanlığı kurmaylığına getirildi. savaştan sonra istanbul antlaşması'nın bağıtlanmasında bulgarlar ile müzakere eden heyete askerî danışman olarak katıldı.

1914 yılında harbiye nazırlığı ve erkân-ı harbiye-i umumiye reisliği'ne atanan enver paşa'nın başlattığı ordunun yenileştirilmesi hareketinde etkin rol oynadı.
----------------------
4. birinci dünya savaşı
29 kasım 1914 tarihinde kaymakam (yarbay) rütbesine terfi etti ve 2 aralık 1914 tarihinde genel karargâh 1. şube müdürü olarak atandı. 9 ekim 1915 tarihinde 2. ordu kurmay başkanlığına getirildi ve 14 aralık 1915 tarihinde miralay (albay) rütbesine terfi etti.

ı. dünya savaşı sırasında kafkas cephesi'nde kolordu komutanı olarak, mustafa kemal paşa ile birlikte çalıştı. bu sırada mustafa kemal bu ordunun 16. kolordu komutanlığı'na atandı. 1916 yılının yaz aylarında bir süre çarpışmaları yönetti. 2. ordu komutan vekili mustafa kemal paşa'nın önerisiyle, 12 ocak 1917 tarihinde 4. kolordu komutanlığı'na atandı.

bir süre sonra istanbul'a geri çağrıldı ve halep’te 7. ordu'nun oluşturulmasında görev aldı. 1 mayıs 1917 tarihinde filistin cephesi'nde 20. kolordu komutanlığı'na, 20 haziran'da 3. kolordu komutanlığı'na atandı. bu sırada 7. ordu'nun komutanlığını üstlenen mustafa kemal paşa ile yeniden yakın ilişki içinde oldu. ancak megiddo muharebesi sırasında yaralanınca istanbul'a gönderildi.
----------------------
5.kurtuluş savaşı
mondros mütarekesi'nin imzalanmasından az önce sina ve filistin cephesi'ndeki yıldırım orduları grubu'nun general elbund allenby karşısında uğradığı nablus bozgunu sırasında yaralanarak istanbul'a döndü. 24 ekim 1918 tarihinde harbiye nezareti müsteşarlığı'na atandı. 29 aralık 1919 tarihinde paris barış konferansı'na hazırlık için kurulan komisyonda askeri müşavir oldu. 4 ağustos 1919 tarihinde yalnızca sekiz gün için askeri şûra muamelat-ı umumiye müdürlüğü'ne, bir ara da jandarma ve polis örgütünün iyileştirilmesi için kurulan komisyona üye olarak atandı. bütün bunlar genellikle birkaç günlük görevlerdi.

ilk kez 8 ocak 1920 tarihinde ankara'ya gitti ve kısa bir süre mustafa kemal paşa ile çalıştı. yeni kurulan ali rıza paşa hükûmetinde harbiye nazırı olan fevzi paşa'nın çağrısı üzerine şubat sonlarında istanbul'a gitti. 9 nisan 1920 tarihinde mustafa kemal paşa'nın çağrısı üzerine tekrar ankara'ya döndü ve istanbul ile bütün resmî bağlarını kopardı.

23 nisan 1920 tarihinde açılan türkiye büyük millet meclisi'ne edirne milletvekili olarak katıldı. 6 haziran 1920 tarihinde istanbul'daki divan-ı harp tarafından gıyabında idam cezasına çarptırıldı.

3 mayıs 1920 tarihinde türk silahlı kuvvetleri genelkurmay başkanlığı görevine getirildi.[15] 10 kasım 1920 tarihinde milletvekilliği ve vekillik görevi saklı kalmak üzere garp cephesi (batı cephesi) kuzey kesimi komutanlığı'na atandı. çerkez ethem ayaklanmasının ve iç isyanların bastırılmasında etkin rol oynadı. batı cephesi kuzey kısım komutanı olarak, ocak 1921 tarihinde yunan ilerlemesini durdurunca 5 senedir bulunduğu miralay rütbesinden mirliva rütbesine terfi etti ve paşa oldu. 4 mayıs 1921 tarihinde batı cephesi komutanlığına atandı. ancak 17 temmuz 1921 tarihinde kütahya-eskişehir muharebeleri'nde aldığı mağlubiyet üzerine tbmm tarafından genelkurmay başkanlığı görevinden azledildi. yerine 3 ağustos 1921 tarihinde aynı zamanda başvekil ve millî savunma vekili de olan fevzi paşa getirildi.

daha sonra sakarya meydan muharebesi sırasında tbmm tarafından meclis başkanı mustafa kemal paşa'nın başkomutanlığa getirilmesi üzerine onun maiyetinde mirliva rütbesi ile batı cephesi komutanlığı görevinde bulundu. büyük taarruz'dan sonra başarılarından dolayı ferik rütbesine terfi etti. izmir'in geri alınmasından sonra mustafa kemal paşa tarafından ateşkes görüşmelerinde bulunmak üzere görevlendirilerek mudanya'ya gönderildi.
----------------------
6. siyasal hayatı
cumhuriyet öncesi:
millî mücadele'nin sonunu belirleyen 3 ekim - 11 ekim 1922 tarihleri arasında gerçekleşen mudanya mütarekesi görüşmelerinde türk tarafını temsil etti. 26 ekim 1922 tarihinde tbmm tarafından hariciye vekili (dışişleri bakanı) seçildi. lozan görüşmelerinde murahhas heyetin başkanlığını yaptı; yeni devletin bağımsızlığını ve egemenliğini onaylayan, sevr antlaşması'nı ve mondros mütarekesini geçersiz kılan lozan antlaşması'nı imzaladı.

fethi bey'in kurduğu v. icra vekilleri heyeti'nde hariciye vekili olarak görev yaptı. 23 ağustos 1923 tarihinde lozan antlaşması'nın tbmm tarafından kabul edilmesi, siyasal-diplomatik başarılarının en önemlisi oldu.

cumhuriyet ve başbakanlık yılları:
29 ekim 1923 tarihinde cumhuriyetin ilanı ile sonuçlanan süreçte, mustafa kemal ile yakın siyasal iş birliği içindeydi. 30 ekim 1923 tarihinde türkiye cumhuriyeti'nin ilk hükûmetini kurdu ve aynı zamanda halk fırkası (sonradan cumhuriyet halk partisi, veya chp) genel başkan vekilliğini üstlendi.

ilk başbakanlık döneminde cumhuriyetin ilk devrimleri yapılmaya başlandı. öğretimin birleştirilmesi, halifeliğin kaldırılması ve diyanet işleri başkanlığı'nın kurulması (3 mart 1924) bu dönemde gerçekleşti. iki dönem başbakanlık yaptıktan sonra, muhalefet partisi olarak kurulan terakkiperver cumhuriyet fırkası'nın çankaya'ya olan aşırı muhalefetini hükûmet üzerinden yürütmesi üzerine cumhurbaşkanı mustafa kemal'in isteğiyle 8 kasım 1924 tarihinde başbakanlıktan istifa etti. 21 kasım 1924 tarihinde yeni hükûmeti fethi bey kurdu. fethi bey'in doğudaki şeyh said isyanı'na müdahalede geç kalması ve istifa etmesi üzerine, 3 mart 1925 tarihinde cumhurbaşkanı mustafa kemal tarafından yeniden hükûmeti kurmakla görevlendirildi. ayaklanmanın bastırılmasında başbakan olarak önemli rol oynadı. 6 mart 1925 tarihinde takrir-i sükun kanunu'nu yürürlüğe sokarak istiklâl mahkemeleri'nin tekrar kurulmasını gerçekleştirdi. bu kanuna dayanarak tüm muhalefet partilerini ve muhalif gazeteleri kapattırdı. 1926 yılında orgeneral rütbesine terfi etti. 1927 yılında kendi isteğiyle askerlikten emekli oldu. bu tarihten sonra, yeni devletin oluşumunda mustafa kemal ile birlikte en önemli siyasal kişilik olarak belirdi.

1932'de sovyetler birliği ile diplomatik yakınlaşma amacıyla moskova'ya gitmiştir. 25 nisan - 10 mayıs 1932 tarihleri arasında birtakım görüşmeler yapmıştır. inönü moskova'ya gitme amacını şu şekilde izah etmektedir;

''rusya’dan komünist değil, fakat daha şuurlu olarak geliyorum. türkiye'nin iktisat ve inşa planını yapmak, inkılap fırkasını komünist ve faşist, yani eski nizamdan yeni nizama geçen memleketlerin fırkalarından örnek alarak kurmak, bürokrasi yerine ihtilalci metodlar almak, hiç durmaksızın büyük yığının terbiyene geçmek.''
(ismet inönü, 1932)
1934 yılında soyadı kanunu'nun yürürlüğe girmesinden sonra mustafa kemal atatürk tarafından inönü soyadı verildi. 1924 yılından 1937 yılına kadar başbakanlık görevini aralıksız sürdürdü. bu dönemde ülkedeki bütün önemli siyasal gelişmelerde; devrimlerin duyurulmasında ve uygulanmasında, iktisat politikasında devletçilik ilkesinin kabulünde ve uygulanmasında, yeni devletin kurulmasında çok önemli rolü oldu.

1936 yılında faşizmi incelemek üzere italya'ya gönderilen chp genel sekreteri (katib-i umumi) recep peker'in dönüşünde yazdığı tbmm üzerinde bir "faşist konsey" kurulmasını öngören raporu onaylayıp imzalaması üzerine[18] cumhurbaşkanı mustafa kemal atatürk "başvekil hazretleri anlaşılan yorgunluktan, önüne gelen raporları okumadan imzalıyor!" dedi ve kararı reddetti.[19] dersim isyanı'nın bastırılması sırasında da düşünce ayrılıkları çıkınca eylül 1937 tarihinde cumhurbaşkanı mustafa kemal atatürk tarafından başbakanlık ve chp genel başkan vekilliği görevlerinden alındı ve yerine celâl bayar atandı. bu dönemde yalnızca tbmm'de malatya milletvekili olarak görev yaptı.
----------------------
7. cumhurbaşkanlığı (1938-1950)
10 kasım 1938 tarihinde mustafa kemal atatürk'ün ölümü üzerine, 11 kasım 1938 tarihinde olağanüstü toplanan tbmm tarafından oy birliğiyle cumhurbaşkanlığına seçildi. 26 aralık 1938 tarihinde toplanan chp ı. olağanüstü kurultayı'nda partinin "değişmez genel başkanı" seçildi ve kendine "millî şef" unvanı verildi.

30 aralık 1925 tarihli 701 sayılı yasa ve 16 mart 1926 tarihli 3322 sayılı kararname ile 50, 100, 500 ve 1.000 liralık banknotların ön yüzlerinde cumhurbaşkanının resminin bulunması kararı alınmıştı. buna dayanarak, para ve pulların üzerindeki atatürk resimleri kaldırılıp yerine ismet inönü'nün portreleri kullanıldı.

cumhurbaşkanı seçilmesinden hemen sonra başlayan ıı. dünya savaşı döneminde, ülkeyi savaştan uzak tutmaya çalıştı. savaş yıllarındaki ekonomik ve toplumsal sıkıntılar ise dönemin unutulmayan mirası olarak kaldı. varlık vergisi uygulaması hayata geçirildi. yine bu dönemde hasan âli yücel'in öncülüğündeki köy enstitüleri kuruldu.bu enstitüler yıllar sonra kapatılana kadar 20.000 öğrenci köy öğretmeni olarak eğitildi. ayrıca cumhurbaşkanlığı döneminde müziğe özel yeteneği olan küçük yaştaki çocukların bu konuda iyi bir eğitim almasını sağlamak için çıkardığı harika çocuklar yasası ile idil biret ve suna kan gibi sanatçıların yetişmesinde önemli rolü olmuştur.

ıı. dünya savaşı'nın hemen ardından, gerek uluslararası siyasetteki gelişmeler, gerekse ülke içindeki yeni oluşumlar rejimin genel niteliğinde önemli değişiklikleri gündeme getirdi. savaşın galiplerinden olan sovyetler birliği'nin lideri josef stalin'in türkiye'den kars, ardahan, artvin ve sarıkamış'ı istemesi, türkiye'yi, savaşın diğer galipleri abd ve birleşik krallık ile daha yakın ilişkilere mecbur etti.askeri ve ekonomik destek vermeye hazır olduğunu belirten abd, truman doktrini ile öngördüğü yardımın karşılığında türkiye'de serbest seçimlere dayanan demokrasi düzeninin yerleştirilmesini istedi.

1945 yılında kurulan millî kalkınma partisi'nden sonra 1946 yılında kurulan demokrat parti (dp) ile çetin bir seçim yarışına girdi. 1946 yılında yapılan ilk çok partili seçimde "açık oy, gizli tasnif" metodu kullanıldı ve chp bu seçimlerde iktidarını devam ettirdi. ancak seçimlerde kullanılan sistem yüzünden seçimlerin bir şekilde şaibeli olduğu iddia edilmektedir.[kaynak belirtilmeli] tek başına iktidarda bulunduğu 1938-1950 döneminde türkiye ekonomisi ortalama yıllık %1.8 oranında büyüdü. bununla birlikte türkiye'nin gsmh'si dünya toplamının binde 6.52'sinden binde 6.43'üne düştü.
----------------------
8. ana muhalefet partisi liderliği (1950-1960)
ilk defa gizli oy açık sayım ile gerçekleşen 14 mayıs 1950 genel seçimlerinde chp %40, dp ise %52 oy aldı. dp 416 milletvekili çıkarırken chp ise 69 milletvekili çıkarmıştır. unun üzerine chp iktidarı sorunsuz bir şekilde dp'ye bırakırken, ismet inönü'de tbmm'de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde demokrat parti genel başkanı celâl bayar 1. turda 387 oyla cumhurbaşkanlığına seçilmesi sonucu cumhurbaşkanlığından ayrıldı ve ana muhalefet partisi genel başkanı olarak siyasal yaşamını sürdürdü. on yıllık muhalefet döneminde, 1954 seçimlerinde oy oranının ve kazanılan milletvekili sayısının düşmesine karşın partisinin başında kaldı ve iktidarın siyasal baskılarına rağmen, chp'nin yeniden güçlenmesine katkıda bulundu.
----------------------
9. 1957 seçimleri
1958 yılında gerçekleşmesi gereken seçimler demokrat parti’nin isteğiyle bir yıl öne, 27 ekim 1957’ye alındı. seçim kampanyası sırasında muhalefet partileri cumhuriyet halk partisi, halkçı parti ve cumhuriyetçi millet partisi seçim ittifakı için görüşmelere başlamıştı. fakat planlanan ittifak bölükbaşı'nın hapise girmesi ve seçim kanununda yapılan değişiklikle siyasi partilerin ittifak kurmasını yasaklanması nedeniyle gerçekleşmedi. oy verme işlemi sürerken devlet radyosundan dp’nin kazandığı ilan edilirken sandık hilesi iddiaları günlerce bitmedi. birçok yerde oyların tekrar sayılmasıyla tamamlanan seçim sonunda, bir önceki seçimlere göre oy oranı %10 gerileyen demokrat parti 424 sandalye kazanarak yeniden iktidar oldu. cumhuriyet halk partisi ise 178 sandalye kazandı.
----------------------
10. 27 mayıs darbesi
1960'lara gelindiğinde chp ile dp arasındaki tartışmalar daha da arttı. ayrıca inönü başta olmak üzere chp'nin ileri gelen üyelerine saldırılar düzenlendi. chp'yi destekleyen gazeteler art arda kapatıldı, muhalif gazeteciler tutuklandı. bunun üzerine nisan 1960 tarihinde dp, basını soruşturmak amacıyla tahkikat komisyonu kurulmasını öneren kanun teklif etti. bu kanunda komisyona gazete kapatma ve gazeteci tutuklama yetkisi tanınması öneriliyordu, bu yüzden chp'li vekiller sert bir biçimde bu yasaya karşı çıktı. görüşmeler süresince chp'li vekillere bazı kısıtlamalar getirildi. inönü'nün kendisine ise 12 oturumda katılım yasağı verildi. inönü de dp'nin bu tavrı karşısında meclisteki tarihi konuşmasını yapmıştır: (27 mayıs 1960 tarihinde sonra "sizi ben bile kurtaramam" olarak atıf yapılan ama eksik aktarılmasından ve eklenen 'bile' vurgusundan dolayı bağlamından farklı algılanan sözü bu oturumda söylendi.)

''şimdi iktidarda bulunanların, iktidarı ellerinde bulunduranların milletleri ihtilâle nasıl zorladıkları insan hakları beyannamesine girmiştir. eğer bir idare insan haklarını tanımaz, baskı rejimi kurarsa o memlekette ayaklanma olur. buna mahal vermemek için idarelerin demokratik yolda olması, insan haklarının yürürlükte olması şarttır. bu fikir beyannamenin ruhunu teşkil ediyor. şimdi mevzu bahis olan mesele bu. demokratik rejim, insan hakları yürütülüyor mu, yürütülmüyor mu? bu bir. eğer insan hakları yürütülmez, vatandaş hakları zorlanırsa, baskı rejimi kurulursa ihtilâl behemehal olur. beni dinleyin... biz böyle bir ihtilâl içinde bulunmayız, bulunamayız. böyle bir ihtilâl dışımızda, bizimle münasebeti olmayanlar tarafından yapılacaktır. biz demokratik rejim dedik, demokratik rejim kurulmuştur. bu demokratik rejim istikametinden ayrılıp baskı rejimi haline götürmek tehlikeli bir şeydir. bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam.''
— ismet inönü
----------------------
11. üçüncü başbakanlığı ve siyasetteki son yılları (1961-1972)
dp, 1960 yılında 27 mayıs darbesiyle iktidardan uzaklaştırıp yeni anayasa kabul edildikten sonra, 15 ekim 1961 genel seçimlerinden chp tek başına iktidar olacak çoğunluğu sağlayamasa da, birinci parti olarak çıkınca, 24 yıl sonra yeniden başbakan olarak hükûmeti kurmakla görevlendirildi. bu dönemde chp-ap, chp-ytp-ckmp ve chp-bağımsızlar koalisyon hükûmetlerine başkanlık etti. yeni kurulan siyasal sistemin sağlıklı biçimde işlemesi için çaba gösterdi.
----------------------
12. başbakan inönü (1964)
27 mayıs darbesi'nin doğurduğu sorunlarla da uğraşarak 22 şubat 1962 ayaklanması ve 20 mayıs 1963 ayaklanması girişimlerinin önlenmesi çabalarında cumhurbaşkanı cemal gürsel'e, genelkurmay başkanı cevdet sunay ile birlikte yardımcı oldu. 1964 kıbrıs olayları sırasında abd'nin türkiye'nin adaya müdahalesini engellemesi üzerine dış politikada çok yönlü arayışlara girdi. 21 şubat 1964 tarihinde ismet inönü'ye ankara'da suikast girişiminde bulunuldu. suikastçı olay yerinde yakalandı ve ismet inönü bu olaydan yara almadan kurtuldu.

ilk devlet araştırma kütüphanesi ve türkiye bilimsel ve teknolojik araştırma kurumu'nun kurulması, planlı ekonomiye geçiş, 5 yıllık kalkınma planları, sendikalar, grev ve toplu sözleşme yasalarının çıkarılması, ankara anlaşması ve takip eden sene ortak pazar üyeliği, sovyetler birliği ile iyi ilişkiler kurulması, millî istihbarat teşkilatı yasası ve düzenlemesi, millî güvenlik kurulu'nun başlangıç ve geliştirilmesi, türk ordusu'nun modernizasyonu; iran ve pakistan ile birlikte bölgesel kalkınma organizasyonunun kurulması, avrupa ve orta asya memleketlerini bağlayan mikrodalga radyo iletişim ağı kurulması, devlet istatistik enstitüsü ile turizm bakanlığı'nın kurulması, güneydoğu anadolu'nun kalkınma ve geliştirilmesi planları, basın yayın yüksek okulu'nun ilk kuruluşu başbakanlık yaptığı dönemde gerçekleştirildi.

inönü hükûmeti mecliste yapılan bütçe oylamasında ret oylarının kabul oylarından fazla çıkması üzerine istifa etti ve 20 şubat 1965 tarihinde yerini suat hayri ürgüplü hükûmetine bıraktı. 10 ekim 1965 seçimlerinde partisinin seçimi kaybetmesi üzerine, parti içi görüş ayrılıkları derinleşti. inönü'nün desteklediği "ortanın solu" politikasının chp tarafından benimsenmesine rağmen parti 1969 yılında yapılan genel seçimleri de kaybetti.
----------------------
13. chp'den ayrılması ve cumhuriyet senatosu
ismet inönü sembolik lahti, anıtkabir
türk silahlı kuvvetleri'nin 12 mart 1971 tarihindeki müdahalesinden sonra, chp'nin tutumu konusunda parti içinde önemli görüş ayrılıkları belirdi ve chp genel sekreteri bülent ecevit ile anlaşmazlığa düştü. ecevit'e göre, müdahalenin amacı, chp içinde egemen olan "ortanın solu" politikasına son vermek ve partinin iktidar olmasını önlemekti. inönü ise müdahaleyi onaylamıyordu ve müdahaleden 2 gün sonra chp grubunda çok sert bir konuşma yaptı; ancak yine de ortamın yumuşaması için yeni kabineye bakan vermeyi kabul etti. yeni kurulacak hükûmete partinin üye verip vermeyeceği konusunda beliren anlaşmazlık sonucunda ecevit istifa etti. ecevit ile yoğun bir mücadeleye girdi. mayıs 1972 tarihinde toplanan v. olağanüstü kurultay'da, politikasının partisince onaylanmaması durumunda istifa edeceğini açıkladı. kurultayda parti meclisi ecevit'in yanında yer alınca da 8 mayıs 1972 tarihinde 34 yıldır görev yaptığı chp genel başkanlığından istifa etti. türk siyasal yaşamında parti içi mücadele sonucunda değişen ilk genel başkan oldu. 5 kasım 1972 tarihinde de ismet inönü, 49 yıldır üyesi olduğu, 33 yılını genel başkan olarak geçirdiği cumhuriyet halk partisinden istifa etti. 14 kasım 1972 tarihinde de milletvekilliğinden istifa etti. başvurusu üzerine eski cumhurbaşkanı sıfatıyla tabii senatör olarak cumhuriyet senatosu'nda görev aldı.
----------------------
14. ölümü ve devlet cenaze töreni
17 aralık 1973 pazartesi günü uyandığında kendisini iyi hissetmediğini söyleyen inönü için pembe köşke prof. dr. zafer paykoç çağırılmıştır. incelemeler sonucunda ağır bir enfarktüs geçirdiği anlaşılan inönü’nün hastaneye kaldırılmasına eşi mevhibe inönü karşı çıkmış, doktorlar da evde tedavi olmasını kabul etmişledir. sonrasında inönü’nün nefes darlığı ve aşırı yorgunluğu nedeniyle köşke oksijen çadırı getirilmiştir. daha sonra ise prof. dr. paykoç’un isteği üzerine kalp hastalıkları uzmanlarından prof. dr. bekir berkol, sabahat kaymakçalan, cavit sökmen, turhan akyol ve türkan gürel konsültasyonda bulunmak üzere pembe köşke gelmişlerdir.

17 aralık’ta geçirdiği rahatsızlıktan sonra dokuz gün boyunca hayatta kalma mücadelesi veren türkiye cumhuriyetinin ıı. cumhurbaşkanı ismet inönü son nefesini 25 aralık 1973’te vermiştir.

vefat haberinin duyulması üzerine bakanlar kurulu da toplanarak ülkede cenaze töreninin bitimine kadar milli yas ilan etmiştir. ayrıca hükûmet 26 aralık 1973’te anıtkabir’de yaptığı inceleme sonucu ismet inönü’nün anıtkabir’e defnedilmesini kararlaştırmıştır. bu konuda bakanlar kurulu 27 aralık 1973 gün ve 7/7669 sayılı bir kararname çıkarmıştır. inönü 28 aralık 1973’te anıtkabir’deki ismet inönü mezar odasına devlet töreni ile defnedilmiştir. 6 kasım 1981 gün ve 2549 sayılı devlet mezarlığı hakkındaki kanunla, atatürk için tesis edilen anıtkabir’de atatürk ve ismet inönü’nün kabrinin muhafaza edileceği anıtkabir alanı içinde başka hiçbir kimsenin defnedilmeyeceği belirtilmiştir. ismet inönü’nün lahdi, 1993 yılında başlayan bir çalışmayla yeniden düzenlenmiş ocak 1997’de bugünkü halini almıştır.
----------------------
15. anıtkabir ismet inönü sergi salonu ve mezar odası
ismet inönü’nün mezar odası ve sergi salonuna, batı kolonlarının dış duvarından açılan kapıdan girilir. kısa koridorun solunda, 1. kata çıkış merdivenleri ile kabul salonuna ulaşılır. salon, derinlemesine dikdörtgen olup duvar ve tavanlar fibre betondur.

tavandaki masif meşe kafes duvarlara doğru eğimlidir. zemin anadolu ve kapadokya renkli graniti ile kaplıdır. bu bölümde ziyaretçilerin oturması için düşünülmüş meşe iskeletli deri koltuklar ve inönü ailesinin ziyaretleri sırasında yazdıkları özel defterin konulduğu masif meşe kürsü bulunmaktadır. kabul salonunun solunda sergi salonu sağında mezar odası yer almaktadır. sergi salonu da kabul salonuna benzer şekilde dizayn edilmiştir.

yalnız bu bölümde duvarlarda, ismet inönü’nün hayatına ilişkin fotoğraflar ile sergileme amaçlı vitrinler bulunmaktadır. aynı salonun ilerisinde ismet inönü’nün hayatını ve yaptıklarını konu alan belgeselin izlendiği sinevizyon bölümü yer almaktadır. mezar odasına ahşap bir kapı ardından bronz bir kapı ile girilir. mezar odası kare planlı olup, kesik piramidal tavanla örtülüdür. batı duvarında kırmızı,mavi, beyaz, ve sarı renkli camlardan geometrik desenli vitral pencere ve kıble yönünde bir mihrabiye bulunmaktadır. mihrabiye’nin kavsanası ve tavan, altın renkli mozaikle kaplanmıştır. güney duvarında ve girişin iki yanında dikdörtgen sağır nişler içinde altın yaldızla yazılmış ismet inönü’nün veciz sözleri yer almaktadır. beyaz renkli granit kaplı zemin üzerinde beyaz granit kaplama sanduka kıbleye dönük vaziyette yerleştirilmiştir. ismet inönü’nün naaşı bu sandukanın altındaki toprakla kaplı olan bölmeye islami şartlara uygun olarak defnedilmiştir.
----------------------
16. ismet inönü evi ve müzesi
ismet inönü'nün dünyaya geldiği evdir. izmir'in konak ilçesi içerisinde yer alan ev günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. izmir inönü evi salı, perşembe ve cumartesi günleri 10.00-17.30 arası ile resmi tatil günlerinde açıktır.