1.
["morfoloji" başlığında tamamen biyolojik anlamı incelendiği için yeni başlık gereksinimi duydum.]
kelimeler, dilin yapı taşlarıdır ve bu taşların hangi koşullar altında birleşerek kelimelerin oluştuğunu anlamak morfolojinin(biçimbilim) işidir. morfoloji, kelimelerin anlamlı en küçük birimlerini yani morfemleri inceler. kelime olarak bu morfemler bazen bir kelime kökü, bazen de ek olabilir.
morfemler ikiye ayrılır bağımlı ve bağımsız morfemler şeklinde
mesela, evler kelimesini ele alalım. burada ev kelime kökü, -ler ise çoğul ekidir. bu iki parça birleşerek yeni bir anlam yaratır. evler kelimesi ek vasıtasıyla kullanılan bir morfem(velhasıl kelime)olduğu için bağımlıdır.
biçimbilim, işte bu anlam yaratma süreçlerini inceler. morfoloji, dilin kimyası gibidir; kelimelerin yapı taşlarını ve bu taşların nasıl birleştiğini inceler.
biçimbilimi iki adet ana başlığa ayırmak üzere ele alırsak türetici ve çekimsel morfoloji şeklinde almış oluruz. türetici morfoloji, kelime köklerine ekler ekleyerek yeni kelimeler oluşturma sürecini inceler. örneğin, görmek fiilinden görüntü kelimesinin türetilmesi bu alana girer. çekimsel morfoloji ise kelimelerin gramatik işlevler kazanması için nasıl değiştiğini inceler. örneğin, kitap kelimesine -lar ekinin eklenmesiyle kitaplar kelimesinin oluşturulması çekimsel morfolojiye örnektir. öte yandan biçimbilim, kelime yapılarının karmaşıklığını da incelemeyi araştırma alanının kapsamı içine alır. örneğin, türkçede eklerin sıralanışı ve birbirleriyle olan uyumu kurallara bağlıdır. ev-de-ki-ler-in kelimesinde, eklerin doğru sıralanması gerekir yoksa anlam bozulur.morfolojinin diğer ilginç bir konusu da birleşik kelimelerdir. örneğin, bilgisayar kelimesi bilgi ve sayar kelimelerinin birleşiminden oluşur. burada iki ayrı kelime birleşerek yeni bir anlam yaratır ve bu süreç de morfolojinin inceleme alanına girer.
biçimbilim ile tipoloji arasında sıkı-fıkı*bir ilişki vardır. tipoloji, dillerin yapısal özelliklerini sınıflandırır ve bu yapıların ortak yönlerini incelemeyi kendisine hedef belirlemiştir.
morfolojik tipoloji, dilleri kelime yapıları ve eklemeler bakımından sınıflandırır. örneğin, türkçe misali sondan eklemeli dillerde, kök sözcüklere çeşitli ekler eklenir. buna karşın, çince gibi "yalınlayan"dillerde kelimeler değişiklik arz etmez ancak yan yana gelerek yeni farklı bir anlam türetirler
.türk lehçeleri arasındaki bağlantılı kelimeler de morfolojik tipolojinin güzel örneklerindendir. farklı lehçelerde bazı kelimeler arasındaki dönüşümler şaşırtıcıdır ve dilin evrimini gözler önüne serer.örneğin bazı kelimeler asırlar önce birbirlerinden ayrılmış lehçelerde bile aynıyken bazıları tamamen farklıdır; en şaşırtıcı olanlar ise bana kalırsa neredeyse tüm lehçelerde ortak bir yapsıı olmasına rağmen istisnai durumlara sahip olan kelimelerdir.
örneğin,
göz kelimesi türkiye türkçesinde göz,
özbekçe'de ko'z,
kazakça'da көз (kóz),
kırgızca'da көз (kóz),
tatarca'da күз (küz),
gagavuzca'da göz,
türkmence'de göz,
sahaca'da көҕүл (köğül) olarak geçer. bu kelimelerin hepsi aslında aynı kökten gelir ama zamanla farklı biçimlerde evrilmiştir.daha şaşırtıcı bir örnek:
türkiye türkçesindeki kol kelimesi. bu kelime gagavuzca'da da kol, tatarca'da da қол (kol), kazakça'da da қол (kol), kırgızca'da da кол (kol), özbekçe'de de қол (kol), türkmence'de de kol, sahaca'da ise сал (sal) olarak karşımıza çıkıyor. bu örnek, kelimelerin zamanla nasıl büyük dönüşümler geçirebileceğini ve farklı lehçelerde bambaşka şekillerde kullanılabileceğini gösteriyor[gerçi sahaca(yakutça) zaten aşırı ayrık olduğu için biraz kolaya kaçtım örnek açısından]
biçimbilim, dilin mazisine inerek kelimelerin nasıl oluştuğunu, nasıl değiştiğini ve nasıl yeni anlamlar kazandığını anlamaya çalışır, akabinde ise günümüze gelir oluşmakta olan kelimelerin süreçlerini inceler. sonrasında ise yeni kelime süreçleri başlatır. velhasıl bir dilin geçmişi, geleceği, mevcudiyyeti yani tüm dönemleriyle etkileşim içindedir;geniş zamanlıdır. dilin genetik kodu gibidir; kelimelerin dna'sını çözerek dilin yapısını anlamaya çalışır.(bkz: dilbilim) (bkz: dil tipolojisi)(bkz: yapıbilim)
kelimeler, dilin yapı taşlarıdır ve bu taşların hangi koşullar altında birleşerek kelimelerin oluştuğunu anlamak morfolojinin(biçimbilim) işidir. morfoloji, kelimelerin anlamlı en küçük birimlerini yani morfemleri inceler. kelime olarak bu morfemler bazen bir kelime kökü, bazen de ek olabilir.
morfemler ikiye ayrılır bağımlı ve bağımsız morfemler şeklinde
mesela, evler kelimesini ele alalım. burada ev kelime kökü, -ler ise çoğul ekidir. bu iki parça birleşerek yeni bir anlam yaratır. evler kelimesi ek vasıtasıyla kullanılan bir morfem(velhasıl kelime)olduğu için bağımlıdır.
biçimbilim, işte bu anlam yaratma süreçlerini inceler. morfoloji, dilin kimyası gibidir; kelimelerin yapı taşlarını ve bu taşların nasıl birleştiğini inceler.
biçimbilimi iki adet ana başlığa ayırmak üzere ele alırsak türetici ve çekimsel morfoloji şeklinde almış oluruz. türetici morfoloji, kelime köklerine ekler ekleyerek yeni kelimeler oluşturma sürecini inceler. örneğin, görmek fiilinden görüntü kelimesinin türetilmesi bu alana girer. çekimsel morfoloji ise kelimelerin gramatik işlevler kazanması için nasıl değiştiğini inceler. örneğin, kitap kelimesine -lar ekinin eklenmesiyle kitaplar kelimesinin oluşturulması çekimsel morfolojiye örnektir. öte yandan biçimbilim, kelime yapılarının karmaşıklığını da incelemeyi araştırma alanının kapsamı içine alır. örneğin, türkçede eklerin sıralanışı ve birbirleriyle olan uyumu kurallara bağlıdır. ev-de-ki-ler-in kelimesinde, eklerin doğru sıralanması gerekir yoksa anlam bozulur.morfolojinin diğer ilginç bir konusu da birleşik kelimelerdir. örneğin, bilgisayar kelimesi bilgi ve sayar kelimelerinin birleşiminden oluşur. burada iki ayrı kelime birleşerek yeni bir anlam yaratır ve bu süreç de morfolojinin inceleme alanına girer.
biçimbilim ile tipoloji arasında sıkı-fıkı*bir ilişki vardır. tipoloji, dillerin yapısal özelliklerini sınıflandırır ve bu yapıların ortak yönlerini incelemeyi kendisine hedef belirlemiştir.
morfolojik tipoloji, dilleri kelime yapıları ve eklemeler bakımından sınıflandırır. örneğin, türkçe misali sondan eklemeli dillerde, kök sözcüklere çeşitli ekler eklenir. buna karşın, çince gibi "yalınlayan"dillerde kelimeler değişiklik arz etmez ancak yan yana gelerek yeni farklı bir anlam türetirler
.türk lehçeleri arasındaki bağlantılı kelimeler de morfolojik tipolojinin güzel örneklerindendir. farklı lehçelerde bazı kelimeler arasındaki dönüşümler şaşırtıcıdır ve dilin evrimini gözler önüne serer.örneğin bazı kelimeler asırlar önce birbirlerinden ayrılmış lehçelerde bile aynıyken bazıları tamamen farklıdır; en şaşırtıcı olanlar ise bana kalırsa neredeyse tüm lehçelerde ortak bir yapsıı olmasına rağmen istisnai durumlara sahip olan kelimelerdir.
örneğin,
göz kelimesi türkiye türkçesinde göz,
özbekçe'de ko'z,
kazakça'da көз (kóz),
kırgızca'da көз (kóz),
tatarca'da күз (küz),
gagavuzca'da göz,
türkmence'de göz,
sahaca'da көҕүл (köğül) olarak geçer. bu kelimelerin hepsi aslında aynı kökten gelir ama zamanla farklı biçimlerde evrilmiştir.daha şaşırtıcı bir örnek:
türkiye türkçesindeki kol kelimesi. bu kelime gagavuzca'da da kol, tatarca'da da қол (kol), kazakça'da da қол (kol), kırgızca'da da кол (kol), özbekçe'de de қол (kol), türkmence'de de kol, sahaca'da ise сал (sal) olarak karşımıza çıkıyor. bu örnek, kelimelerin zamanla nasıl büyük dönüşümler geçirebileceğini ve farklı lehçelerde bambaşka şekillerde kullanılabileceğini gösteriyor[gerçi sahaca(yakutça) zaten aşırı ayrık olduğu için biraz kolaya kaçtım örnek açısından]
biçimbilim, dilin mazisine inerek kelimelerin nasıl oluştuğunu, nasıl değiştiğini ve nasıl yeni anlamlar kazandığını anlamaya çalışır, akabinde ise günümüze gelir oluşmakta olan kelimelerin süreçlerini inceler. sonrasında ise yeni kelime süreçleri başlatır. velhasıl bir dilin geçmişi, geleceği, mevcudiyyeti yani tüm dönemleriyle etkileşim içindedir;geniş zamanlıdır. dilin genetik kodu gibidir; kelimelerin dna'sını çözerek dilin yapısını anlamaya çalışır.(bkz: dilbilim) (bkz: dil tipolojisi)(bkz: yapıbilim)
devamını gör...