herhangi bir şeyi değerlendirme süreci

kısaca:
i- kendinin farkında ol
ii- önyargılarının farkında ol
iii- önyargılarından kurtul
iv- beklenti içerisinde olma
v- değerlendirmeni 'yeter süre'ye yay.
vi- çıkarımlarının birbirlerini 'kendi gerçeklik'lerinden koparmalarına izin verme. edindiğin çıkarımların farkında ol.
vii- çıkarımları birbirleri ile 'uygun' olacak şekilde ilişkilendir ve bu 'çıkarımları birbiri ile ilişkilendirme' sürecinde esas olan (temel) çılarımlardan detay olan (tepe) çıkarımlara doğru bir ilişkilendirme yolu izle.
viii- ve değerlendirmeniz tamamlandı...

uzunca:
bizler hayatımızın hemen her anında bilinçli veya bilinçsiz şekilde herhangi şeylere herhangi şekillerde 'değer'ler biçeriz. bu durum oldukça normaldir çünkü 'sağlıklı bir beyin' sinir sisteminin ve dolayısı ile vücuttaki tüm sistemlerin hükümdarı olarak 'iç' ve 'dış' olayları, özneleri ve durumları algılamak zorundadır. ancak bu 'algılama' neticesinde olaylara, öznelere ve durumlara değerler biçilir ve bu biçilen değerlerin oluşturduğu 'değer havuzu'ndan edinilen çıkarıma göre organizma (insan) mümkün olan en az enerjiyi harcayarak yaşamın devamı için zaruri olan kullanışlı konumlamalar (hareket ve davranış vb.) yapar. yani özetle 'kişilere, durumlara ve olaylara değer biçmek' oldukça 'doğal' bir süreçtir. peki bizler bu değerlendirme sürecinde nasıl bir yol izlemeliyiz ve hangi kriterleri göz önünde bulundurmalıyız ki 'doğru değerlendirmeler' yapalım?
öncelikle değerlendirmeye çalıştığımız kişi, durum veya olay her ne olursa biz artık ona 'x' diyelim. x ile karşı karşıya iken öncelikler x hakkında x ile ilgisi olmayan herhangi diğer tecrübelerimizden köken alan önyargılarımızdan arınmalıyız, bu ise yalnızca önyargılarımızın ve kendimizin farkında olarak mümkündür. sonrasında x ile ilgili herhangi bir 'beklenti' içerisinde bulunmamalıyız çünkü herhangi bir beklenti x'i değerlendirirken sahip olmamız gereken çok çeşitli bakış açılarını beklentilerimiz doğrultusunda kısıtlayarak önyargı ile benzer bir 'sınırlayıcı' etki yapar. ancak sizler 'benim önyargılarım değil de önsezilerim var.' derseniz bu konuda söyleyeceklerim sözlük tanımı gereğince değerlendirdiğim 'önsezi' kavramının 'düşük doğruluk oranı' sebebiyle 'kullanışsız' olduğunu düşündüğümden öteye gitmez. önyargılardan ve beklentilerden arınmış görüşümüzün x hakkında (görece) sağlıklı bir değerlendirmede bulunması için 'yeter sayıda' bakış açısına ulaşması bir anda olmayacağından sağlıklı bir değerlendirmenin bir diğer şartı değerlendirmenin 'yeter süre'ye yayılmış olmasıdır. tüm bu değerlendirme sürecinde sürecin olağan getirisi olarak x hakkında çıkarımlarda bulunacağız ancak dikkat etmemiz gereken bir diğer durum ise edindiğimiz çıkarımların birbirleri ile oluşturdukları bağlamda 'gerçeklik'lerinden kopmamaları gerektiğidir. örneğin siz esas rengi 'kırmızı' olan herhangi bir nesneyi arka plan rengi ve tasarımı nedeniyle 'siyah' olarak görebilirsiniz. elbette doğanın kuralları var ve bizler de 'biyolojik birer organizma' olarak bu kurallara dahiliz bu nedenle bahsi geçen arka plan gereğince 'kırmızı' bir nesneyi 'siyah' olarak algılamanıza diyecek sözümüz yok ancak söylemek istediğim sizi yanıltması muhtemel 'arka plan vb.' algılamaya çalıştığınız x'ten bağımsız şeylerin farkında olmanız ve bu farkındalık ile beraber açık sözlülükle kendinize 'x hakkındaki olası herhangi bir değerlendirmem sağlıklı olmayacağından ötürü bir değerlendirmede bulunmayacağım.' demeniz gerekliliği. tüm bu sürecin sonunda ise edindiğiniz çıkarımları 'doğru şekilde' birbirleri ile ilişkilendirmelisiniz. bu ilişkilendirme sırası 'aşağıdan yukarıya' temelden tepeye olmalı aksi taktirde edindiğiniz çıkarımlar birbirine karışacak ve değerlendirmenizi hem kendinize hem de çevrenize anlatmanız mümkün olmayacaktır. ve artık yaptığınız değerlendirmeyi hem kendinize hem de çevrenize aktarma zamanı...

değer mi değmez mi diye düşünmek yeterlidir çoğu zaman. buna ek olarak
-bir ihtiyacınızı görüyor mu
-bir sorununuzu hallediyor mu
-iyi bir şey mi
bir yanıt bile olumsuzsa gösterdiğiniz çabaya, harcadığınız zamana, verdiğiniz paraya değmeme ihtimali yüksektir.