mitokondriyal havva

mitokondrisi bende kaldı şikago'da yaşayan ünlü türk genetikçi hande özdinler'in annesinin vefatından sonra yazdığı hem bilimsel hem de duygusal yazısı -mitokondrisi bende kaldı annem vefat etti, onu yıkadık, pakladık, demir tabuta koyup türkiye’ye uçakla getirdik. oğlunun üstüne, eşinin yanına, toprağın içine sanki bir tohum eker gibi nazikçe, dualarla bıraktık. bir ömür bitti, annem gitti... ama annemin mitokondrisi bende kaldı. benim hücremde, benim her hücremde annemin mitokondrisi var. her nefes alışımda, her kalp atışımda, her elimi uzatışımda, her düşüncemin başlangıcında, ne için enerji harcıyorsa bu vücudum işte orda annemin mitokondrisi var. annem gitti belki ama mitokondrisi bende kaldı... -enerji santrali, kaynağı anne insanın başlangıcı olan o ilk iki hücrenin yumurta olanı büyük ve zengindir. içinde bir hücrenin yaşaması, çoğalması, değişmesi için gerekli olan her şeye ve bir ömür gerekli olacak enerjiyi üretecek mitokondriye de sahiptir. mitokondri, hücreye enerji veren, canlı olmasının temelini sağlayan organeldir ve babadan değil, anneden gelir. anne her çocuğuna enerjisini verir, enerji üretme mekanizmasını verir. harcanan her enerji annenin çocuğuna verdiği mitokondriden gelir. dolayısıyla anneler vefat edebilir ama anneler ölmez!!! biz farkında olmadan annelerimizi gizli bir şifre gibi her hücremizin içinde taşırız. annemiz vefat etse de bize enerji vermeye devam eder. ben bunu yazarken ve siz bunu okurken annelerimizin bizlere miras bıraktıkları mitokondrinin ürettiği enerjiyi kullandık farkında mısınız... -en karmaşık yapı mitokondri hücre içindeki organellerin en karmaşık ve ilginç olanlarından biri. kendine has dnası var, kendine özgü kişiliği var, kendisine has proteinleri var, çalışma mekanizması ve prensibi var. hem enerji üretir hem hücreyi ölümlerden korur, bölünür, çoğalır, hücre içinde dolaşır, nerede enerji lazım oraya gider. hücre içinde sanki annemizmiş gibi çalışmaya biz ölünceye kadar devam eder. ve her kadın mitokondrisini çocuğuna armağan eder, dolayısıyla hayat enerjisi anneden anneye geçer. bu yüzdendir ki kim nerden gelmiş, kim kimin atası diye insanlık tarihi araştırması yapıldığında erkeğe değil, kadına bakarlar. analarımızın mitokondri dna’sına, o dna’nın nerelere gittiğine, kimlerden kimlere geçtiğine bakarak yaşam enerjisinin haritasını çıkararak bilirler kimiz ve nereden geldik... ben bugün laboratuvarımda mikroskopumun başında annemi düşünüyorum. 15 ağustos sabahı vefat etti annem, elimden bir su tanesi gibi kayıp gitti... annem benim vefat etti ama ölmesi mümkün değil, çünkü mitokondrisi bende kaldı..."

mitokondriyal dna üzerinden oluşturulan hayat ağacındaki en eski ortak kadın ataya verilen isim. öncelikle mitokondri nedir açıklığa kavuşturalım.

mitokondri hücrelerimizde termik santral gibi enerji ihtiyacını karşılayan organeldir. hücre çekirdeğimizdeki dna sarmalından bağımsız kendi dna zincirine sahip tek organelimizdir. bitkilerde de bunun karşılığı fotosentez yapan kloroplast organelleri vardır. bağımsız olarak kendi genetik materyaline sahip olması şu tezi ortaya çıkartır. mitokondriler daha öncesinde prokaryot olarak yaşamını sürdüren basit canlılardı. bunlar kendi organelleri olan daha karmaşık ökaryot dediğimiz canlılar tarafından besin niyetine yutuldu fakat sindirilemedi. sonra aralarında kazan kazan tadında bir birliktelik oluştu. "sen bana sitoplazmanda güvenli sıcak bir yer ayır, ihtiyacım olan molekülleri, mineralleri ver, gerisini bana bırak, enerji işi bende."

mitokondriye kısaca değindikten sonra eşeyli üremedeki rolüne de değinelim. öncelikle mitokondrilerin sahip olduğu dna kesinlikle üreme hücrelerinin dna larıyla etkileşime girmiyor. fakat yumurta hücrelerinde ve sperm hücrelerinde pek çok mitokondri bulunuyor. spermlerde gövdenin içinde değil de, kuyrukla gövdenin birleştiği yerde bulunuyorlar ve sperme yumurtaya gidene kadar ihtiyaç duyduğu enerjiyi sağlıyorlar. sperm taşıdığı genetik materyalle yumurta hücresinin içine girerken mitokondrileri kuyruğuyla beraber, uzaya çıkan aracın yakıt tanklarını boşluğa bırakması gibi geride bırakıyor.

yani bir kadın kız çocuğuna sahip olurken, kendi annesinden aldığı mitokondriyal genetik materyali kız çocuğuna aktarıyor. kız çocuğa sahip olma zinciri kırılmadıkça ortak mitokondri nesilden nesile aktarılıyor. bir nevi anne anneden kalma aile yadigarı antika yüzük gibi * en son kadın hanım ablamız sadece erkek çocuğa sahip olursa, ata ana yadigarı mitokondri her ne kadar erkek çocuğa aktarılsa da, erkek çocuğumuz sperm hücreleriyle bu genetik materyali aktaramayacağı için defterimiz kapanıyor.

şimdi bu süreci ileri doğru değil de geriye saralım. 1980 li yılların başında bir grup bilim insanı yaptıkları araştırmalar sonucu mitokondriyal dnanın mutasyon hızını tespit ediyorlar. 145 ayrı popülasyondan alınan mtdna örneklerinin mutasyonal farklılıkları takip edilerek, 140000 - 200000 yılları arasında afrika'da yaşadığı düşünülen ortak bir ata anaya ulaşılıyor. tabi ki bu ulaşılan tek ve ilk ata ana değil. onun yaşadığı dönemde farklı mtdna ya sahip başka kadınlar da mevcut, hatta onların torunları da aramızda, fakat mtdna aktarım zinciri kırılmadan, bir şekilde günümüze kadar ulaşan kadın işte bu kadın.

araştırmayı yapan ekip mitokondriyal havva adıyla bir lansman yapmasa da, maalesef süistimale açık bir teze dönüşüyor. "bakın incil'de bahsedildiği gibi havva'nın bilimsel dayanağı..." halbuki tez kesinlikle tek ve kesin bir ataya vurgu yapmamaktadır. olayın bir de y kromozom adem boyutu var. onda da erkek üzerinden aktarılan y kromozomun kökenine doğru gidiş var. o da başka bir zamanın konusu olsun.

aslında mitokondriyal havva da y kromozom adem de umurumda değil. benim ilgilendiğim nokta prokaryot bir canlının fagositoz ile ökaryot bir canlının bünyesine alınıp, emir eri çarkına dahil ediliş süreci. simbiyotik ilişkinin şekillenme aşamaları. bu süreçler üzerine düşündükçe ve araştırdıkça sanırım doğanın üvey evlatları virüsleri daha iyi anlayacağız ve yaşadığımız şu dönem göstermiştir ki daha iyi anlamalıyız da...