pir sultan abdal

pir sultan abdal'ın yaşamı üzerine, yazılı kay- naklarda pek bilgi yoktur. doğum ölüm yılları bile bilinmiyor. yaşamı üzerine bilgiler, genellikle, kendi şiirlerinden, halk söylentilerinden, kuşaktan kuşağa anlatılagelen menkıbelerden, bir de yakınlarının ya da başka ozanların onu anlatan şiirlerinden çıkarılır.

pir sultan abdal’ın yaşamı gibi ne zaman ve nerede öldüğü de kesin olarak belli değildir. onun ölümü üzerine çok sayıda rivayet bulunmaktadır. pir sultan abdal’ın safevi taraftarlığı ve bu taraftarlığı sebebiyle katılmış olabileceği birtakım kalkışmalar dolayısıyla sivas’ta belli bir süre hapsedildiği ve akabinde de bugün kepçeli olarak bilinen yerde bir zaman kendisinin müridi de olan sivas valisi hızır paşa tarafından astırıldığı rivayet edilmektedir. pertev naili boratav’ın tespit ettiği rivayete göre, sofular köyünde yaşayan hızır, banaz’a gelerek pir sultan abdal’a mürit olur. belli bir zaman sonra pir sultan abdal’a “pirim bana himmet ver de bir makama geçeyim, büyük adam olayım.” der. pir sultan, “ulan hızır, ben dua ederim, sen büyük adam olursun, paşa, vezir olursun, gelir beni asarsın.” der. pir sultan’ın himmetiyle istanbul’a giden hızır, paşa (vali) olarak sivas’a döner. hızır paşa, şeyhi pir sultan’ı bir gün makamına davet eder ve ona ikramlarda bulunur. pir sultan, ikramları haramla elde edilmiş şeyler olduğunu düşündüğü için yemeyi kabul etmez. hatta köpeklerinin bile bu haram şeyleri yemeyeceklerini söyler. gerçekten de köpekler önlerine konan yemekleri yemezler. hızır paşa, bu yapılanları hakaret olarak görür ve pir sultan’ı toprakkale’de hapseder. bir zaman sonra içinde ‘şah’ sözcüğü geçmeyen üç şiir söylerse pir sultan’ı affedeceğini söyler. pir sultan sırasıyla, hızır paşa bizi berdar etmeden / açılın kapılar şah’a gidelim; kul olayım kalem tutan eline / kâtip ahvalimi şah’a böyle yaz ve ala gözlü pirim sen himmet eyle / ben de bu yayladan şah’a giderim ayaklı şiirleri söyler. hızır paşa, bu üç şiiri dinledikten sonra pir sultan’ın asılmasını emreder. pir sultan abdal asıldıktan sonra hırkasının darağacında asılı kaldığı kendisinin ise sivas’ı, dört farklı yönden terk ettiği halk arasında yayılır (boratav ve gölpınarlı 1943: 35-39).

pir sultan abdal, bağlandığı tarikatın din anlayışını, dünya görüşünü yansıtmak ya da derinleştirmek için soyut şiirler yazan bir sanatçı değildir, doğrudan doğruya başından geçenleri, kavgasını, özlemlerini, katlandığı acıları, yaşamının türlü yönlerini yansıtan somut şiirler yazmıştır. halk edebiyatımızın yüz aklarındandır.

dönen dönsün ben dönmezem yolumdan diye efsanevi bir söz söylemiştir barış atay ise bu sözü konuşmalarında sıkça yer verir.

rivayet odur ki hızır paşa tarafından pir sultan halkın içinden geçerken taşlanması emrolunur. taslamayanin kellesi ucurulacaktir. pir' in dostu olan ali baba adlı zad, her ne kadar tas atmasa bile kelle korkusu kendisine gül atmıştır. uğruna canını verdiği halkın tepkisi bir kenara, can yoldaşının bu tepkisi kendisini çok üzmüş olacak ki

şu ellerin taşı hiç bana değmez
ille dostun bir tek gülü yaralar beni

arzuhalini belirtmiş halk ozanıdır.

iran osmanlı savaşında iran'ı savunmuş kişidir. bu yüzden vatan haini ilan edilmiştir. kendisi bir asassin'dir. bektaşilikle ilgisi yoktur. hacı bektaş ülkede islamı yayan kişidir barışçıdır türktür. bu adam bildiğin irancı.

pir sultan abdal bir gün şu 4'lüğü kaleme alır:

"yorulan yorulsun ben yorulmazam,
derviş makamından ben ayrılmazam,
dünya kadısından ben sorulmazam,
kalsın benim davam divana kalsın."

iyi güzel hoş... ama anarşizm ve isyan eksik. öte alem divanına ertelemeyip bu dünyada netice almak ve hesap sorma düsturu gereklidir. yemin ederim ötede, yeryüzündeki işleri neden buraya havale edip durdunuz diye azar işiteceğiz. yanmak da cabası. pir sultan abdal'a kalben katılıyorum ama amalarım var.

kendi öğrencisi -hızır paşa- tarafından idam edilmeden önce ağzından şu dizelerin çıktığı söylenir:

yürü bre hızır paşa
senin de çarkın kırılır
güvendiğin padişahın
o da bir gün devrilir

iran ajanı.

bu tanım ile sizleri bir tiyatro oyununa ve bir müzik albümüne götüreyim. yasaklı tiyatro oyunu pir sultan abdal.

1966 yılında yazar erol toy tarafından kaleme alınan oyun daha ilk gösterisinde yasaklanır yıl 1969. zamanın ruhuna bakıldığında bu pek şaşırtıcı gelmez. oyun daha sonra 1990 yılında ankara birlik tiyatrosu tarafından sahnelenir ancak bu sefer de seri yasaklamalar başlar. ankara birlik oyuncuları politik tiyatronun en önemli oluşumlarından biridir. politik tiyatro denilince akla alman yazar bertolt brecht gelir. ankara birlik oyuncuları brecht’in izlerini takip eden gruptur.


oyun yeniden daha ilk gösteriminde yasaklanır. ankara birlik oyuncuları yerleşik düzen anlayışına karşı olan ve sürekli turneler yapan bir ekiptir. oyun için direnirler. altı şehirde valiler tarafından oyuna engel olunur. haklarında tam 77 dava açılır. dönemin utanç verici ve iğrenç mahkemeleri olan dgm’de pir sultan abdal oyunu ve oyuncuları yargılanırlar. haklarında yapılan tüm suçlamalardan beraat ederler ve oyun mahkeme kararı ile devam eder. oyun ikibinin üzerinde gösteri yapar.


bu tiyatro oyununun müziklerini tanıdığımız bir grup yapar. grup kızılırmak 1990 yılında “geçmişten geleceğe pir sultan abdal” albümünü çıkarır ve grup üyeleri ilkay akkaya ve tuncay akdoğan bu tiyatro oyununda yer alırlar.


efendim, bu oyun o dönem ankara sanat tiyatrosunda sahnelenmiştir. bana ankara’nın merkezini sorarsanız, konum olarak ast’ı işaretlerim. ast ankara’nın ruhudur. giriş kapısından aşağıya inen dar merdiven sonrasında geniş olmayan bir fuaye alanı ve oradan salona giriş. bu salonda çok oyun izlemişimdir.

efendim yazı uzamasın cümleyi ezelim.

ezcümle; o dönem yasaklanan sadece bir tiyatro oyunu değil, politik tiyatro ve pir sultan abdal’dır. onun sözleriyle bitirelim;

yorulan yorulsun ben yorulmazam
derviş makamından ben ayrılmazam
dünya kadısından ben sorulmazam
kalsın benim davam divana kalsın

kaynak: k1 ve bilumum net sayfaları.

pir sultan abdal diyor ki,

pir sultan abdal'ım kalkın aşalım
aşıp yüce dağı engin düşelim
çok nimetin yedik helallaşalım
geçti dost kervanı eyleme beni..

buradan, sözlükte bulunan bir dosta sitemimdir.

öyle işte.*

bütun şiirlerinin bugünkü turkiye turkçesine yakin olmasi hep kafami kariştirmıştir.
cağdaşlarının yazdiği şiirleri okurken hep sözlük ihtiyaci duyarim halbuki.

banazlı pir sultan abdal. asıl adı haydar'dır. pir sultan abdal adının hikayesi "pir sultan abdalı" ndan gelir. burada bahsedilen pir sultan dediği hacı bektaşı velidir. (o pir, ben de onun abdalıyım gibisinden...)
anadolu'da isyanlar dönemine denk gelmiştir. ard arda gelen celali isyanlarına şahitlik etmiş ve kalender şah isyanında başı çekenlerden olmuştur. isyanların nedeni osmanlıda iltizam(vergi) adı verilen soygun düzenidir.
(neo osmanlıcılar bu entrye saldıracak olursanız önce bi bu mültezimlerin kim olduğunu, nasıl neye göre vergi topladığını, aldıkları vergi miktarlarını ve celali isyanların araştırın, ondan sonra gelirsiniz tartışırız.) kalender şah isyanının bastırılmasından sonra sivas tan kaçmış, olaylar durulunca yıllar sonra geri dönmüştür.
rivayete göre sofular köyünden (banaz ın komşu köyü) dergahına katılan ve mürid i olan hızır paşa tarafından idam edilmiştir.

idam sebebi safevi taraftarlığı yapması olarak değerlendirilir. "ben de bu yayladan şaha giderim", "katip arzuhalim şaha böyle yaz" gibi mısralarında şah dediği şah ismail olarak yorumlanır. bazı şiirlerinde "şah" kelimesiniyse "kalender şah" olarak yorumlarlar.

aslında bir nevi inançları nedeniyle idam edilmiştir. bu memlekette ilk alevi katliamı 2 temmuz 93'te olmadı. şeyhülislamların kızılbaşlarla-alevilerle ilgili fetvalarına baktığınızda canlarının helal, mallarının haram sayıldığını görürsünüz.

fikret hakan'ı oynadığı filmi vardı izlerseniz hakkında bilgi edinir fikir sahibi olursunuz. ayrıca alevlerin 7 ulu ozanlarından birisidir. bugün hala şiirleri dilden dile dolanır ve çalınır söylenir.

edit: şu dörtlüğü bırakmak için geri geldim...

pir sultan abdalım dünya durulmaz
gitti giden ömür geri dönülmez
gözlerimde şah yolundan ayrılmaz
ben de bu yayladan şah'a giderim

ne zaman ne kadar ince ne kadar zarif sevgi dolu sözleri var dediğim bir türk dinlesem son dörtlükte hep pir sultan abdal adı geçer.

önüme bir çığır geldi
bir ucu var şar içinde
aktarlar dükkanı açmış
ne ararsan var içinde

gir dükkana pazar eyle
her şirindir hezar eyle
aya güne nazar eyle
ay muhammet nur içinde

ay alidir gün muhammet
okunan seksen bin ayet
balıklar deryaya hasret
çarka döner göl içinde.

göl içinde çarka döner
susuzluktan bağrı yanar
alemler seyrana iner
seyir var seyir içinde.

kuduretten verdi balı
bahanesi oldu arı
şimdi dinle ahuzarı
arı inler bal içinde

pir sultanım ey gaziler
yürekte yara sızılar
talipte pirin arzular
bülbül öter gül içinde

16. yüzyılda alevi-bektaşi edebiyatının en önemli temsilcilerinden birisidir. osmanlı imparatorluğu döneminde yaşamıştır. pir sultan; alevi-bektaşi türk halk edebiyatının hacı bektaş veli, kaygusuz abdal, seyyit nesimi gibi ulu ozanlarla birlikte önemli bir temsilcisidir. gerçek adı haydar olan pir sultan abdal, şiirlerinde aruz ölçüsü hiç kullanmayıp hep hece ölçüsü kullanır ve pir sultan'ın anlatımı, halkın konuştuğu arı-duru türkçe'dir. eserlerinin konusu din, haksızlıklara karşı durma, yaşam mücadelesi ve doğa sevgisidir. pir sultan abdal'ın kanuni sultan süleyman zamanında osmanlı'ya karşı bir halk isyanı olan celali isyanlarına katılmış olması muteberdir. pir sultan, osmanlı'ya karşı isyan dolu şiirleri ve osmanlı-safevi savaşı'nda safeviler tarafını tuttuğu için dönemin sivas valisi hızır paşa tarafından idam edilmiştir. pir sultan'ın müthiş eserleri günümüzde bile halen çeşitli sanatçılar tarafından bestelenmiştir..
tengri rahmet eylesin, mekanı uçmağ olsun, ışıklar içinde uyusun büyük halk ozanı pir sultan abdal..
unutma; her devrin bir hızır paşa'sı varsa bu zulme karşı çıkacak bir pir sultan'ı da vardır...
"pir sultanlar gibi darağacını boylasam mı boylamasam mı?" bilmem anlatabildim mi?
selam olsun pir sultanlara... çakallara karşı bozkurt yürekli ulu ozan pir sultan
hatta pir sultan'ın adına ve anısına fikret hakan tarafından bir film çekilmiştir: tr.m.wikipedia.org/wiki/Pir...

abdal pir sultanım ya dost deftere yazar
hilebaz yar ile olur mu pazar
pir melhem çalmazsa yaralar azar
seversen ali'yi değme yarema

karınca yükünü fil çekmez oldu....