1.
yaygın olarak, kısa adı sn 1987a şeklinde bilinen ve sanduleak -69 202 adlı yıldızın patlamasından geriye kalan bir süpernova kalıntısı. astronomi için oldukça önemli bir cisim. nedenini şimdi anlatacağım.
büyük macellan bulutu içerisinde ve dünya'dan yaklaşık 160,000 ışık yılı uzaklıkta bulunan sn 1987a, 23-24 şubat 1987'de kuzey yarım küredeki gözlemciler tarafından fark edildi. bir süpernovanın ışığı, güneş ışığından da parlak olabilir ve dolayısıyla onu gündüz vakti de görebilirsiniz. aylarca gözlemlenebilir ve zamanla kademeli olarak parlaklığı azalır.
sn 1987a'nın önemi, büyük kütleli bir yıldızın yaşam döngüsünü evre evre izlememize olanak sağlamasından ileri gelir. normal şartlarda bir yıldız patlaması ortalama olarak 100 yılda bir meydana gelir. bu nedenle bunlardan birine denk gelip gözlemlemek, bilim adına oldukça büyük bir şanstır. patlamanın samanyolu galaksisi dışında, büyük macellan bulutu içerisinde gerçekleşmesi de ayrı bir şanstır. zira kendi galaksimiz içerisindeki yoğun gaz ve toz bulutu, onu gözlemlemeyi biraz daha zor hâle getirirdi.
***
bir süpernovanın oluşum aşaması kısaca şöyledir:
bir yıldız, kütle olarak güneş'in kütlesinin yaklaşık 8 katı ya da bundan daha da büyükse, süpernova şeklinde patlar. tüm yıldızlar gibi bu büyük yıldızlar da merkezlerinde enerji üretirler. bu enerjinin kaynağı nükleer tepkimelerdir. bu tepkimelerle hidrojeni helyuma, helyumu karbona, karbonu oksijene* çevirmek suretiyle gelinen son nokta silisyumun demire dönüştürülmesidir. bu son tepkime daha fazla ileriye gidemez çünkü demir oldukça ağır bir atomdur. bunu başka, yani daha ağır bir atoma çevirecek güç yıldızlarda bile bulunmaz. dolayısıyla yıldız bu noktada iflas eder.
çekirdekte demir oluşumu sonrası yıldızın çekirdeği ağırlık neticesinde çökmeye başlar. dış katmanlar da bu çekirdeğin üzerine doğru düşer. çekirdek neredeyse bir tek atom çekirdeğinin yoğunluk seviyesine ulaşınca bu basınca dayanamayarak tüm katmanları uzaya doğru büyük bir patlama eşliğinde savurur. kısaca bir süpernovanın yaşam döngüsü budur.
***
sanduleak -69 202 adlı yıldız için de olay bundan farklı değildi. yıldız patladıktan sonra tüm katmanları uzaya dağıldı. fakat bu katmanların hepsi aynı hızlarda savrulmadı. patlama esnasında ortaya çıkan radyoaktivite nedeniyle yıldız kalıntısı birkaç yıl boyunca parlamaya devam etti. elbette radyoaktivite sonsuza dek süren bir olay değil. bir süre sonra etkisi azalmaya başladı ve kalıntı sönükleşti.
birkaç yıl sonra tekrar parlamalar başladı. bunun nedeni, patlama sırasında oluşan şok dalgasının, patlamayla uzaya fırlatılan gaz katmanlarına yeni ulaşmış olmasıydı. bir şok dalgası ses hızıyla hareket eder. uzaya saçılan katmanlar ise ışık hızının yaklaşık onda biri kadar yüksek hıza çıkmıştı. yani katmanlar şok dalgasından yaklaşık 900,000 kat hızla bölgeden uzaklaşmış ve ilk andaki enerjisinin azalmasıyla beraber gittikçe yavaşlamıştı. dolayısıyla şok dalgası geriden gelip ancak yetişmişti.
bahsi geçen şok dalgası gaz bulutlarına ulaşınca, içindeki molekülleri sıkışmaya ve birbirleriyle çarpışmaya zorladı. bunun sonucunda gaz katmanları ısınmaya ve tekrar ışık yaymaya başladı. bu dönemde süpernova yeniden parlamaya başladığı için yine rahatlıkla gözlemlenebilen bir duruma geldi. aşağıda ilgili sürecin görselini görebilirsiniz.
şu anda şok dalgası, ulaştığı ilk katmanın ışımasını sağladıktan sonra onu da geçerek yoluna devam etmiş ve yeni bir gaz katmanına doğru yelken açmış durumda. yani yakında, belki eskisi kadar yüksek şekilde olmasa da yeni bir parlama gözlenebilir. bu arada şok dalgalarının, ışımasına neden oldukları halkalardan sekerek ters bir dalga yaratması ve bir önceki halkaya yeniden ulaşarak burada tekrar bir parlamaya sebep olması da bekleniyor.
aslında hakkında söylenecek şeyler tabii ki bu kadar değil ama buraya kadar bile okuyan olduysa kendisine teşekkürlerimi sunuyorum.
bugüne dek çekilmiş fotoğraf karelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuş şu güzel animasyon ile yazıyı bitiriyorum:
ilk kez fark edilmesinden önce ve sonra:
görselin kaynağı
görselin kaynağı
büyük macellan bulutu içerisinde ve dünya'dan yaklaşık 160,000 ışık yılı uzaklıkta bulunan sn 1987a, 23-24 şubat 1987'de kuzey yarım küredeki gözlemciler tarafından fark edildi. bir süpernovanın ışığı, güneş ışığından da parlak olabilir ve dolayısıyla onu gündüz vakti de görebilirsiniz. aylarca gözlemlenebilir ve zamanla kademeli olarak parlaklığı azalır.
sn 1987a'nın önemi, büyük kütleli bir yıldızın yaşam döngüsünü evre evre izlememize olanak sağlamasından ileri gelir. normal şartlarda bir yıldız patlaması ortalama olarak 100 yılda bir meydana gelir. bu nedenle bunlardan birine denk gelip gözlemlemek, bilim adına oldukça büyük bir şanstır. patlamanın samanyolu galaksisi dışında, büyük macellan bulutu içerisinde gerçekleşmesi de ayrı bir şanstır. zira kendi galaksimiz içerisindeki yoğun gaz ve toz bulutu, onu gözlemlemeyi biraz daha zor hâle getirirdi.
***
bir süpernovanın oluşum aşaması kısaca şöyledir:
bir yıldız, kütle olarak güneş'in kütlesinin yaklaşık 8 katı ya da bundan daha da büyükse, süpernova şeklinde patlar. tüm yıldızlar gibi bu büyük yıldızlar da merkezlerinde enerji üretirler. bu enerjinin kaynağı nükleer tepkimelerdir. bu tepkimelerle hidrojeni helyuma, helyumu karbona, karbonu oksijene* çevirmek suretiyle gelinen son nokta silisyumun demire dönüştürülmesidir. bu son tepkime daha fazla ileriye gidemez çünkü demir oldukça ağır bir atomdur. bunu başka, yani daha ağır bir atoma çevirecek güç yıldızlarda bile bulunmaz. dolayısıyla yıldız bu noktada iflas eder.
çekirdekte demir oluşumu sonrası yıldızın çekirdeği ağırlık neticesinde çökmeye başlar. dış katmanlar da bu çekirdeğin üzerine doğru düşer. çekirdek neredeyse bir tek atom çekirdeğinin yoğunluk seviyesine ulaşınca bu basınca dayanamayarak tüm katmanları uzaya doğru büyük bir patlama eşliğinde savurur. kısaca bir süpernovanın yaşam döngüsü budur.
***
sanduleak -69 202 adlı yıldız için de olay bundan farklı değildi. yıldız patladıktan sonra tüm katmanları uzaya dağıldı. fakat bu katmanların hepsi aynı hızlarda savrulmadı. patlama esnasında ortaya çıkan radyoaktivite nedeniyle yıldız kalıntısı birkaç yıl boyunca parlamaya devam etti. elbette radyoaktivite sonsuza dek süren bir olay değil. bir süre sonra etkisi azalmaya başladı ve kalıntı sönükleşti.
birkaç yıl sonra tekrar parlamalar başladı. bunun nedeni, patlama sırasında oluşan şok dalgasının, patlamayla uzaya fırlatılan gaz katmanlarına yeni ulaşmış olmasıydı. bir şok dalgası ses hızıyla hareket eder. uzaya saçılan katmanlar ise ışık hızının yaklaşık onda biri kadar yüksek hıza çıkmıştı. yani katmanlar şok dalgasından yaklaşık 900,000 kat hızla bölgeden uzaklaşmış ve ilk andaki enerjisinin azalmasıyla beraber gittikçe yavaşlamıştı. dolayısıyla şok dalgası geriden gelip ancak yetişmişti.
bahsi geçen şok dalgası gaz bulutlarına ulaşınca, içindeki molekülleri sıkışmaya ve birbirleriyle çarpışmaya zorladı. bunun sonucunda gaz katmanları ısınmaya ve tekrar ışık yaymaya başladı. bu dönemde süpernova yeniden parlamaya başladığı için yine rahatlıkla gözlemlenebilen bir duruma geldi. aşağıda ilgili sürecin görselini görebilirsiniz.
şu anda şok dalgası, ulaştığı ilk katmanın ışımasını sağladıktan sonra onu da geçerek yoluna devam etmiş ve yeni bir gaz katmanına doğru yelken açmış durumda. yani yakında, belki eskisi kadar yüksek şekilde olmasa da yeni bir parlama gözlenebilir. bu arada şok dalgalarının, ışımasına neden oldukları halkalardan sekerek ters bir dalga yaratması ve bir önceki halkaya yeniden ulaşarak burada tekrar bir parlamaya sebep olması da bekleniyor.
aslında hakkında söylenecek şeyler tabii ki bu kadar değil ama buraya kadar bile okuyan olduysa kendisine teşekkürlerimi sunuyorum.
bugüne dek çekilmiş fotoğraf karelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuş şu güzel animasyon ile yazıyı bitiriyorum:
ilk kez fark edilmesinden önce ve sonra:
görselin kaynağı
görselin kaynağı
devamını gör...
2.
doğduğum yıla tekabül etmesi beni onurlandırdı. acaba mehdi olabilir miyim diye düşünüyorum şimdi.
devamını gör...