zazaca

hint-avrupa dil ailesinin iran dilleri grubunda bulunan kuzeybatı iran koluna bağlı bir dildir.
zazalar tarafından türkiye'nin doğusunda, tunceli, elâzığ, bingöl, siverek, erzincan ve varto'dan oluşan üçgende ve bitlis'in batısında mutki civarındaki köylerde konuşulur.

dünyada sadece ve sadece türkiye'de otokton olarak konuşulan bir dil. yalnız tek bir ülkede konuşulan dil enderdir. hemen hemen her dilin sınıraşan konuşurları vardır.

iran'da konuşulan gorani diliyle karşılıklı anlaşılabilirlik oranı yüksektir. bu yüzden bazı iranologlar bu iki dili zaza-gorani diye tek bir dil olarak kabul ederler. eğer bu görüşü kabul edersek bir üst paragraftaki sav çöp demektir.

zaza halkının konuştuğu dil. kimi araştırmacıya göre kürtçenin bir lehçesi, kimisine göre ise kendi başına bir dildir. ünlü türkçü sosyolog ziya gökalp “kürt aşiretleri üzerine sosyolojik tetkikler” adlı kitabında zazaların kürt, zaza dilinin ise kürtçe’nin bir lehçesi olduğunu ifade etmiştir.

yok olmakta olan dildir. türkiye’de ana dilde eğitim alma hakları ellerinden alınan zazalar artık yavaş yavaş zazacayı unutuyor. yukarıdaki yazar arkadaşımız zazaların kürtler tarafından asimile edildiğini türkçe yazıyor. ne garip değil mi? neyse ben zazaların gerçek sorunlarına dikkat çeken araştırmayı paylaşayım.

yok olmakta olan ve korunması gereken dildir. herkes anadilini koruma hakkına sahip olmalıdır. sonuçta allah her halka bir dil vermiştir.

anladığım fakat pek iyi konuşamadığım güzel irani dil.

kurdî dillerden biridir. dil yapısı üzerinde detaylı çalışmalar yapılmamıştır. eğitim dili olmasına olanak sağlanamadığından ve çeşitli diğer sebeplerden dolayı yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. sözlükte olduğu gibi sosyal medyada çoğu zaman ideolojik tutum etrafında dönen tartışmalarda dile paye biçiliyor. bu tartışmaların dışında kalmaya çalışıp dilin sahip olduğu birkaç özelliğinden bahsetmek istiyorum.

tüm diller gibi zazaca da akuzatif bir dildir. yani fiil çekim eki özneye göre şekil alıyor. ama zazaca da bu tüm zamanlarda geçerli bir kural değil. çünkü bu dilde ergativite denilen olay da vardır ki bu durum sonradan dili öğrenmek isteyenlerin kafasını karıştırıyor ve dili öğrenmeyi zorlaştırıyor. kurmancca ve zazaca da geçişli fiil cümlelerinde fiil çekim eki özneye göre değil nesneye göre şekil alır ve şahıs zamiri değişime uğrar. sadece geçmiş zaman ve türevlerinde görülen bu özellik zazaca ve kurmanccanın yarı ergatif diller grubu içerisinde konumlandırmasına neden olmuştur.

zazaca şahıs zamirlerinin yalın hallerii: ez, ti, o(eril), a(dişil), ma, şima, ê ........ (ben, sen, o, o, biz, siz, onlar)
zazaca şahıs zamirlerinin bükünlü halleri: mi-min, to, ey(eril), aye(dişil), şima, înan......

kurmancca şahıs zamirleri yalın halleri: ez, tu, ew, ew, em, hûn, ew ......... (ben, sen, o, o, biz, siz, onlar)
kurmancca şahıs zamirleri bükünlü halleri: min, te, wî(eril), wê(dişil), me, we, wan

örnek verelim.
şimdiki zamanda ''ez saye wena'' (ben elma yiyorum) geçmiş zamanda ''mi saye werde'' (ben elma yedim) formuna dönüşür.
aynı durum kurmanccada da geçerlidir.
şimdiki zamanda ''ez sêv dixwim'' (ben elma yiyorum) geçmiş zamanda ''min sêv xwar'' (ben elma yedim) formuna dönüşür.

not: yukarıda bahsettiğim ergatif özellik farsça da mevcut değildir . kurdî dillerini farsçadan ayıran en önemli özelliklerinden biri de ergatif olayıdır. farsçanın etkisiyle soranca ve goranca da bu özellik etkisini yitirmiştir. bazı bölgelerde konuşulan kurmancca ve zazaca’da da etkisini kaybettiği gözlemlenmiştir.

zaza halkının konuştuğu dil. kimi araştırmacıya göre kürtçenin bir lehçesi, kimisine göre ise kendi başına bir dildir. ünlü türkçü sosyolog ziya gökalp “kürt aşiretleri üzerine sosyolojik tetkikler” adlı kitabında zazaların kürt, zaza dilinin ise kürtçe’nin bir lehçesi olduğunu ifade etmiştir.


yukarıdaki ifade de geçen zazaca kürtçenin bir lehçesidir sözüne kesinlikle karşı çıkıyorum. çünkü ziya gökalp eğer kürtler ile zazacayı konuşmuşsa tabi onlar zazacaya bizim bir lehçemiz diyecekler. belki küçümsemek için belki de yok olmamızı istedikleri için bilemem.
bir kürtlerle içiçe olabiliriz. dillerimiz benzerlik gösterebilir ama bu demek değildir kürtçe lehçesi bir dildir. öncelikle lehçe ne bilmemiz gerekiyor bunu söylemek için.

burada geçen tarihsel, toplumsal, bölgesel ve kültürel kelimelerine bakarsak alakasız olduğunu anlarız çünkü biz zaten içiçeyiz neden farklı bir dil konuşma ihtiyacı duyalım. aramızda büyük mesafeler yok. farklı yörelerde ki zazalar bile bizimle farklı bir dil konuşuyor. nasıl aynı bölgede kürtçe lehçesi bir olsun. yani bölge bölge zazaca var öyle belli bir yerden dağılma yok.


bir araştırmacı bunu dert edinip düzgünce araştırırsa bu fikrin ne kadar saçma bir fikir olduğunu görecektir.


zazaca bir dildir. türkçe kelimelerde çoktur içinde özellikle eski türkçe kelimeler. yani biraz eski zaman dili diyebiliriz. bu arada zazalar ne kürttür ne türktür zaza adı üstünde kimseye yapışmaya ihtiyacımız yok. herkes kendi benliğiyle övünür başkasının benliğiyle övünmek karaktersizlik olur.
türkiye demek zaten bütün içinde yaşayan herkesi kapsar. ama zazalara kürt demek onları araştırmadan bir yere yapıştırmak demektir.
bir şey söylerken iki kere düşünelim.

irani dil gurubunun en önemli dilidir. fakat ölmeye yaklaşan bir dil olduğu için korumaya alınmış dillerdendir.

kürtler bunu kürtçenin bir lehçesi olarak görürler alakası yoktur. ve kürtçeden çok farklı bir dildir. ha kürtçenin etkisini çok fazla yaşamıştır ama o ayrı bir konu.

eski klasik farsçanın bir devamıdır. hatta şöyle bir anekdot var. iran meclisinde bir zaza vekil kürsüde farsça konuşma yaparken birden kürsüde olduğunu unutur ve zazaca konuşmaya başlar. konuşması bitince bütün meclis ayağa kalkar ve adamı alkışlamaya başlar. adam hayretler içinde ve kalır kürsüden indikten sonra da bir çok kişiden tebrikler alır ama alkışlanmasının sebebini kendisi de anlamamıştır ve sorar. onlar da derki " yaw sen bizim klasik dönem farsçasını konuştun nasıl alkışlamayalım seni helal olsun derler.