1.
crıspr insan dna’sındaki genlerin tıpkı bilgisayara yazı yazar gibi kes-kopyala-yapıştır yöntemiyle yeniden düzenlenmesini sağlıyor.nasıl bilgisayarda word kelime işlemcisi varsa, genetik biliminde de crıspr cas9 gen işlemcisi vardır. bu enzim insan dna’sında bulunan genetik alfabedeki harfleri silmeye ve yeni harfler eklemeye izin vermektedir.cas9 enzimi sayesinde kök hücre tedavisinde önemli gelişmeler kaydedeceğiz. örneğin, laboratuarda karaciğer yetmezliğine karşı sağlıklı karaciğer hücreleri klonlayacak ve ardından biyoprinterda kendimize sağlıklı bir karaciğer basacağız.
buradan
dipnot: kopyala yapıştır yaptım çünkü sayfadaki yazıyı da ben yazdım linçlemeyin.
buradan
dipnot: kopyala yapıştır yaptım çünkü sayfadaki yazıyı da ben yazdım linçlemeyin.
devamını gör...
2.
emmanuelle charpentier ve jennifer doudna isimli bilim kadınları crıspr-cas9 genom düzenlemesini keşfetmeleri ve geliştirmeleri nedeniyle 2020 nobel kimya ödülü'ne layık görüldü. aslında çalışmaları 2012den beri sürüyordu.
dr. he jiankui bu teknikle çalışarak , dünyanın ilk 'genetik tasarımlı' bebeklerinin dünyaya gelmesini sağlamıştı. hiv'e karşı daha dirençli olmaları için ccr5 geni silinmişti.
ratlarla yapilan arastirmalar ve istatistikler ccr5 geninden yoksun olanlarin hafıza/bilişsel yeteneklerinin daha gelişmiş olduğunu gösteriyor. nana ve luluyu silinmeden öncesiyle kıyaslayamıyoruz ne yazık ki, bu teori için daha zamana ihtiyaç var.
crispr cas 9 tekniği uzun yıllar bilim dünyasında heyecanla beklenen bir konuydu, ancak esas sorun ise etik kurallar.
dna'mızı daha verimli hale getirip deyim yerindeyse kusurlu canlıları ortadan kaldırıp süper tür olmak mı?
elimizde açık duran insan yazılımına el sürmeden evrime teslim olmak mı?
dr. he jiankui bu teknikle çalışarak , dünyanın ilk 'genetik tasarımlı' bebeklerinin dünyaya gelmesini sağlamıştı. hiv'e karşı daha dirençli olmaları için ccr5 geni silinmişti.
ratlarla yapilan arastirmalar ve istatistikler ccr5 geninden yoksun olanlarin hafıza/bilişsel yeteneklerinin daha gelişmiş olduğunu gösteriyor. nana ve luluyu silinmeden öncesiyle kıyaslayamıyoruz ne yazık ki, bu teori için daha zamana ihtiyaç var.
crispr cas 9 tekniği uzun yıllar bilim dünyasında heyecanla beklenen bir konuydu, ancak esas sorun ise etik kurallar.
dna'mızı daha verimli hale getirip deyim yerindeyse kusurlu canlıları ortadan kaldırıp süper tür olmak mı?
elimizde açık duran insan yazılımına el sürmeden evrime teslim olmak mı?
devamını gör...
3.
canlıların genleri üzerinde daha detaylı araştırma ve değişiklik yapılabilmesi amacıyla, bakterilerin kendilerini virüslerden korumak için kullandığı yöntemlerin temel alındığı dna düzenleme teknolojisi. "düzenli aralıklarla bölünmüş palindromik tekrar kümeleri" terimindeki kelimelerin ingilizce karşılıklarının baş harflerinden türetilmiş bir isim.
genlere müdahale olayı bu teknolojiden önce de vardı, ancak uygulanması zor ve sonuçları daha az etkili olduğundan çok da kullanışlı değildi.
bakteri - virüs karşılaşmasında süreç kısaca şöyle: virüsün dna'sı bakterinin içine girer. bunu algılayan bakteri, 2 kısa rna üretir. cas9 adlı bir enzim içeren bir yapı oluşturan bu rna'lardan bir tanesi virüsle uyumlu dizilime sahiptir. cas9, protein yapılıdır ve dna zincirini herhangi bir noktasından kesebilir. bakterinin üretttiği ve virüsün dna yapısıyla uyumlu olan rna parçası hedefe ulaştığında cas9 devreye girer ve virüsün dna'sını makasla keser gibi net bir şekilde keserek bakteriyi virüsün etkisinden kurtarır.
***
bunu gören bilim insanları durur mu? bu olayın her dna'da kullanılıp kullanılamayacağı üzerinde çalışmalara başlarlar ve görürler ki bu sadece laboratuvar ortamında değil, canlı bir hücrede bile gerçekleştirilebilecek bir olay. özellikle döllenmiş yumurtalarla çalışıldığında, hedeflenen genlere sahip yavrular oluşturulabileceği de düşünülür. maymun ve fareler üzerinde birtakım çalışmalar başarıyla uygulanmakla kalmaz, bazı bitki türlerinde yapılan testler sonucunda, bitkilere de uygulanabildiği görülür.
bu arada canlılar, dna'larının bu şekilde çift sarmalının da kesildiği noktalarda dna'larını bir şekilde onarma yetisine sahipler. bu durum, kesilen bozuk dna'nın yerine yeni ve sağlam dna yapısı oluşturulabilmesi ihtimalinden dolayı, kalıtsal hastalıkların önüne geçilmesi için bir umut ışığı olabilir diye düşünülüyor.
hemen hemen her tıp çalışmasında olduğu gibi, teoride her şey toz pembe gibi duruyor. düşünsenize; insan ya da hayvan ve hatta bitki genlerini istediğiniz gibi inceleyebileceğiniz, özellikle kalıtsal hastalıkları tam da istediğiniz şekilde tedavi edebilmenizi sağlayacak, hatta kusursuz yavrular üretebilmenize olanak tanıyacak bir teknolojiniz var. ancak elbette, tıpkı atom fiziğinin birçok faydalı uygulamasının yanında insanlara bir yandan da atom bombası şeklinde geri dönüşü gibi, bu teknolojinin de kötü emellere alet edilebileceği gün gibi açık.
***
hemen şunu belirteyim; yapılan çalışmaların hepsi başarılı olamadı. öncelikle, 2018 yılında çinli bir bilim insanı embriyo üzerinde bunu denediği için etik açıdan büyük tartışmalara yol açarak 3 yıl hapis ve 430 bin dolar para cezasına çarptırıldı.
columbia üniversitesi de geçen yıl bir çalışma yaparak işin hiç de sanıldığı gibi olmadığını gösterdi. araştırmacılar, 40 sağlıklı yumurta hücresi ve 1 adaydan alınan sperm üzerinde çalışmalara başladılar. spermin alındığı kişinin dna diziliminde, körlüğe neden olan bir eksiklik vardı. hedef, bu eksik geni yerine koyarak doğacak çocuklarda sağlıklı bir gen dizilimi sağlamaktı. tam döllenme aşamasında ve döllenmeden 2 gün sonra, crispr teknolojisi aracılığıyla genlere müdahalede bulunuldu. döllenme aşamasındaki hiçbir embriyoda başarılı olunamadı. döllenmeden daha sonraki aşamalarda müdahale edilen embriyolardan sadece 3 tanesinde etki görüldü. bunlarda görülen etki ise, mutasyon taşıyan kromozomun tamamen kaybolması oldu. buradan çıkan sonuç da, tıpkı bilgisayarların harddisklerinde veri kaybı nedeniyle kötü sonuçlar doğabilmesi gibi, kromozom ve gen kayıpları yaşanabileceği...
şimdilik işe yarayacağının düşünüldüğü tek yer, fazla kopyası olan kromozomlar nedeniyle ortaya çıkan mutasyonların tedavisi gibi görünüyor. ilerleyen yıllarda ne olur bilemiyorum ama şu an için insanlarda embriyoya müdahale fikri pek de parlak sonuçlara yol açacağa benzemiyor.
genlere müdahale olayı bu teknolojiden önce de vardı, ancak uygulanması zor ve sonuçları daha az etkili olduğundan çok da kullanışlı değildi.
bakteri - virüs karşılaşmasında süreç kısaca şöyle: virüsün dna'sı bakterinin içine girer. bunu algılayan bakteri, 2 kısa rna üretir. cas9 adlı bir enzim içeren bir yapı oluşturan bu rna'lardan bir tanesi virüsle uyumlu dizilime sahiptir. cas9, protein yapılıdır ve dna zincirini herhangi bir noktasından kesebilir. bakterinin üretttiği ve virüsün dna yapısıyla uyumlu olan rna parçası hedefe ulaştığında cas9 devreye girer ve virüsün dna'sını makasla keser gibi net bir şekilde keserek bakteriyi virüsün etkisinden kurtarır.
***
bunu gören bilim insanları durur mu? bu olayın her dna'da kullanılıp kullanılamayacağı üzerinde çalışmalara başlarlar ve görürler ki bu sadece laboratuvar ortamında değil, canlı bir hücrede bile gerçekleştirilebilecek bir olay. özellikle döllenmiş yumurtalarla çalışıldığında, hedeflenen genlere sahip yavrular oluşturulabileceği de düşünülür. maymun ve fareler üzerinde birtakım çalışmalar başarıyla uygulanmakla kalmaz, bazı bitki türlerinde yapılan testler sonucunda, bitkilere de uygulanabildiği görülür.
bu arada canlılar, dna'larının bu şekilde çift sarmalının da kesildiği noktalarda dna'larını bir şekilde onarma yetisine sahipler. bu durum, kesilen bozuk dna'nın yerine yeni ve sağlam dna yapısı oluşturulabilmesi ihtimalinden dolayı, kalıtsal hastalıkların önüne geçilmesi için bir umut ışığı olabilir diye düşünülüyor.
hemen hemen her tıp çalışmasında olduğu gibi, teoride her şey toz pembe gibi duruyor. düşünsenize; insan ya da hayvan ve hatta bitki genlerini istediğiniz gibi inceleyebileceğiniz, özellikle kalıtsal hastalıkları tam da istediğiniz şekilde tedavi edebilmenizi sağlayacak, hatta kusursuz yavrular üretebilmenize olanak tanıyacak bir teknolojiniz var. ancak elbette, tıpkı atom fiziğinin birçok faydalı uygulamasının yanında insanlara bir yandan da atom bombası şeklinde geri dönüşü gibi, bu teknolojinin de kötü emellere alet edilebileceği gün gibi açık.
***
hemen şunu belirteyim; yapılan çalışmaların hepsi başarılı olamadı. öncelikle, 2018 yılında çinli bir bilim insanı embriyo üzerinde bunu denediği için etik açıdan büyük tartışmalara yol açarak 3 yıl hapis ve 430 bin dolar para cezasına çarptırıldı.
columbia üniversitesi de geçen yıl bir çalışma yaparak işin hiç de sanıldığı gibi olmadığını gösterdi. araştırmacılar, 40 sağlıklı yumurta hücresi ve 1 adaydan alınan sperm üzerinde çalışmalara başladılar. spermin alındığı kişinin dna diziliminde, körlüğe neden olan bir eksiklik vardı. hedef, bu eksik geni yerine koyarak doğacak çocuklarda sağlıklı bir gen dizilimi sağlamaktı. tam döllenme aşamasında ve döllenmeden 2 gün sonra, crispr teknolojisi aracılığıyla genlere müdahalede bulunuldu. döllenme aşamasındaki hiçbir embriyoda başarılı olunamadı. döllenmeden daha sonraki aşamalarda müdahale edilen embriyolardan sadece 3 tanesinde etki görüldü. bunlarda görülen etki ise, mutasyon taşıyan kromozomun tamamen kaybolması oldu. buradan çıkan sonuç da, tıpkı bilgisayarların harddisklerinde veri kaybı nedeniyle kötü sonuçlar doğabilmesi gibi, kromozom ve gen kayıpları yaşanabileceği...
şimdilik işe yarayacağının düşünüldüğü tek yer, fazla kopyası olan kromozomlar nedeniyle ortaya çıkan mutasyonların tedavisi gibi görünüyor. ilerleyen yıllarda ne olur bilemiyorum ama şu an için insanlarda embriyoya müdahale fikri pek de parlak sonuçlara yol açacağa benzemiyor.
devamını gör...
4.
bu teknoloji bir bakıma genetik kod bölümlerini düzenleyerek , kaldırarak veya ekleyerek genleri manipüle etmek için kullanılan genom düzenleme teknolojisidir.
tedavi amacıyla kullanılırsa dna yapısı değiştirilip (bir nevi mutasyon) genetik rahatsızlık yok edilebilir. ama bilim adamlarının çoğu dünya zenginlerini tatmin etmek için süper insan yaratma peşinde.
crispr, düzenli aralıklarla dizilmiş palindromik tekrarlar kümesi demektir. bakteriyel bağışıklık sisteminin çekirdeğinde yer alır. bakteriler için en büyük tehdit virüs gibi dış kaynaktan gelen dna'dır. bunu tehdit görüp koruyabilmek için bakteriler bu dna'yı tanıyabilmelidir. böylece yok edebilir.
cas9 bir gen içine ne şekilde kodlanırsa , o şekilde hareket eder. fakat mutasyon olacak gen programlandığında bu komut nhej tarafından onaylanırsa, gen mutasyona uğrar ve işlevsel olmayan hale gelir. genler insan eli ile mutasyona ugrar evet. başka bir onarım yolu da homolog rekombinasyondur.
(genetik değişikliliği)
bir çok hücre kendi genomunun aynı 2 kopyasını taşır. 3. paragrafta bahsettiğim şekilde işlevsiz bir gen mutasyonu olup gen kırılırsa, onarım için kopya hücre kullanılabilir.
dizileri değiştirip, yeni dizileri genoma eklemek için cas9 ve düzenlenen dna'yı elde edince genomlar düzenlenir. bu sistem her genomda küçük de olsa bir değişiklilik yapma imkanı verir.
mesela bu yöntemle tüm böcek popülasyonunu sterilize olarak var etmek mümkün. ekosistemlerin mühendisliği... harika!
doğayı iradenizle bükmek mi istiyorsunuz? bu bilimi keşfedin.
tedavi amacıyla kullanılırsa dna yapısı değiştirilip (bir nevi mutasyon) genetik rahatsızlık yok edilebilir. ama bilim adamlarının çoğu dünya zenginlerini tatmin etmek için süper insan yaratma peşinde.
crispr, düzenli aralıklarla dizilmiş palindromik tekrarlar kümesi demektir. bakteriyel bağışıklık sisteminin çekirdeğinde yer alır. bakteriler için en büyük tehdit virüs gibi dış kaynaktan gelen dna'dır. bunu tehdit görüp koruyabilmek için bakteriler bu dna'yı tanıyabilmelidir. böylece yok edebilir.
cas9 bir gen içine ne şekilde kodlanırsa , o şekilde hareket eder. fakat mutasyon olacak gen programlandığında bu komut nhej tarafından onaylanırsa, gen mutasyona uğrar ve işlevsel olmayan hale gelir. genler insan eli ile mutasyona ugrar evet. başka bir onarım yolu da homolog rekombinasyondur.
(genetik değişikliliği)
bir çok hücre kendi genomunun aynı 2 kopyasını taşır. 3. paragrafta bahsettiğim şekilde işlevsiz bir gen mutasyonu olup gen kırılırsa, onarım için kopya hücre kullanılabilir.
dizileri değiştirip, yeni dizileri genoma eklemek için cas9 ve düzenlenen dna'yı elde edince genomlar düzenlenir. bu sistem her genomda küçük de olsa bir değişiklilik yapma imkanı verir.
mesela bu yöntemle tüm böcek popülasyonunu sterilize olarak var etmek mümkün. ekosistemlerin mühendisliği... harika!
doğayı iradenizle bükmek mi istiyorsunuz? bu bilimi keşfedin.
devamını gör...
5.
genetik özelliklerinizi değiştirebilecek bir çeşit makas. evet bu makas kanser gibi birçok hastalığa çözüm olmakla birlikte göz renginizden sac telinize kadar değiştirebilmenize yardımcı olur. 2016 yılında ilk defa sadece kadınlardan oluşan bir grup bu makas sayesinde nobel ödülü aldı. bu konu hakkında söylenecek daha binlerce söz var ancak bunların hepsini yazıp yormak yerine her yerde offline olarak dinleyebilmeniz açısından spotify ve google podcasts platformlarından histokrasi kanalından rahatlıkla ulaşabilirsiniz. bu hafta içinde yayınlanacak.
devamını gör...
6.
doğrusu için bkz. crispr
clustered regularly interspaced short palindromic repeats kelimelerinin baş harflerinden oluşur. bakteriyel primordial immun yanıt denilebilir. cas9 da işte bu sekansı kullanan endonükleaz enzim(lerden biri). aslında guide burada crispr kısmı, cas9 sadece işi yapan işçi.
clustered regularly interspaced short palindromic repeats kelimelerinin baş harflerinden oluşur. bakteriyel primordial immun yanıt denilebilir. cas9 da işte bu sekansı kullanan endonükleaz enzim(lerden biri). aslında guide burada crispr kısmı, cas9 sadece işi yapan işçi.
devamını gör...