bilişsel çelişki

(bkz: leon festinger), öğrenci kulüplerinin okula yeni başlayan öğrencilere kötü şakalar yapmaları bilişsel uyumsuzluk ilkesi ile açıklar. araştırmacılar başlangıç ritüelleri ne kadar küçük düşürücü olursa, yeni öğrencilerin de grubun bir parçası olmaktan o kadar keyif aldıklarını söylediklerini tespit etmiştir. sosyal psikologlar buna ‘çabayı gerekçelendirme’ paradigması adını verdiler. ayrıca; insanlara yalan söylemeleri için para ödenirse, söyledikleri yalana inanmadıklarını da tespit etmiştir. ama eğer yalan söylemeye para almadan gönüllü olurlarsa, söylediklerine sıklıkla inanmaktadırlar. yalan söylemelerini bunun için para almayla gerekçelendirmediklerinde, bilişsel uyumsuzluk hali yaşarlar. böylece söylediklerine inanmaya çabalarlar.

kişi kendisi ile ilgili bir tutum geliştirdiği zaman davranışlarını da tutumuna uydurur şayet bunu yapamazsa bilişsel çelişki yaşar. aynı şekilde davranış da tutumu değiştirebilir.
ben bilinçliyim diyen bir vatandaş bu tutumuna uygun davranmak için bilinçli davranmak zorundadır mesela.

kötü alışkanlıklarımıza bulduğumuz tüm bahaneler insan zihnindeki bu çelişkiyi ortadan kaldırmak içindir. (bkz: sigara aslında o kadar da zararlı değil ya)

uyumsuzluk kuramı olarak ta ifade edilir. olması beklenen ile olan arasındaki tutarsızlık sebebi ile bu isimlendirme yapılmıştır.
teorinin özünde, olaylar arasındaki kalıplaşmış sebep-sonuç ilişkisi kırıl ise bilişsel çelişki ortaya çıkar.
en meşhur örneği sigaradır...
sigara sağlığa, cebe, dişe, yaşam kalitesine zararlıdır. tüm tiryakiler, ben de dahil olmak üzere, bunu hepimiz biliriz.
- yok yahu abartıyorlar... 90 yıl yaşayan amcam günde 3 paket içerdi.
-yada içende ölmüş içmeyende ...
işte bu tip savunmaya dair söylenen sözler yada kendini kandırmaya yönelik davranışların tamamı bilişsel çelişkidir sevgili arkadaşlar.

iki bilişsel öğe'nin birbiriyle çelişik olması durumu.
basit bir örneklendirme yapacağım;
bugün erken yatmalıyım/ şimdi bir film izleyeceğim.
birbirini desteklemeyen iki önerme.

burada önemli olan çelişkili olan iki durumu nasıl gidermemiz.
film izlemeyi seviyorum beni rahatlatıyor ifadesi çelişkiyi güçlendirir. erken kalkman için film önerisini reddetmen gerekir.
- çok uykusuz kalacağım yarın hiç bir şey istediğim gibi olmayacak. doğru kararlar veremem. bir sürü bağlantı ard arda. tabii bu çelişkilerin sonucunu yaşamadan ders çıkaramayız. uykusuz kalıp verimsiz bir gün geçirdikten sonra diğer gün ikinci önermeyi reddetme eğilimimiz daha hızlı olacaktır.
- dün geç yattım. erken kalktım. yapmam gereken her şey birbirine karıştı. uykusuz kaldığımda iyi kararlar veremiyorum. bugün çok zorlandım. film'i bugün izlememeliyim. çünkü yarın yine erken kalkacağım.

bu basit örneği başka bir olgu üzerine oturtalım:
sürekli beklenti ve tutumlarımızla başka bir dünya'ya adapte olmaya çalışırız. ve her zaman akılcı yolları tercih etmeyiz. bu kuramı oluşturan sosyal psikolog leon festinger'in bakış açısıda tüm insanlar için geçerlidir yani evreseldir. seçme özgürlügü olan herkes'i ilgilendirir. bu akıllıca kararları vermekte zorlandığımız noktada devreye geçen durumlar var:
kendimizi kandırmamız
arkadaşın arıyor ve film izlemeni istiyor o sırada savaş veriyorsun. tamam ya bugünde izleyeyim yarın telafi ederim demen mesela bir kandırma sözcüğü. yanlış olan önermeyi yine güçlendiriyorsun.

şimdi, bunun daha önemli ve bizi sarsan önermeleri mevcut. kendinizi etkileme kısmından çevreyi ve toplumu nasıl yanlış yönlendirebilirsin kısmına geçelim:
kişi ortaya çıkan durum veya olguyu reddetme, yalanlama ve değiştirme yoluna gidiyor. bu arada kendi inancında olan insanların desteğini arayarak başkalarını ikna etmeye ve taraftar toplamaya çalışabilir. basit bir örnekten daha büyük toplumsal olaylardaki çeliskilere kadar gidebilir. hayatımızdaki koca yanlışlar zincirinin halkalarından bahsediyoruz. farketmeden taraftar oluyoruz. bazen düşündüğümüz ile yaptığımız eylem arasında uçurum oluyor. bu kararlarla kendimize ve çevremize zarar veriyoruz.

ben bunu niye yapıyorum? sorusunu sormak gerekir. defalarca sorun hiç çekinmeyin.

oluşturulacak stratejilerin ve gelecekle ilgili beklentilerin daha gerçekçi temellere dayanması mümkün kılmak için bu çelişkilerden kurtulmamız gerekecektir.

bilinçsizce yaptığınız çelişkilerken kurtulun... oyuna gelmeyin. *

aslında bir kişinin kafasında çelişen düşünceler veya inançlar olması durumu. mesela, sağlıklı yaşamı savunup sigara içmek gibi. bu durum insanı bir çeşit içsel çatışmaya sokar ve çoğu zaman huzursuz eder. çoğu insan farkında olmadan bu çelişkileri görmezden gelir veya bir şekilde bu durumu kendince açıklamaya çalışır. sonuçta, bu tür çelişkiler bazen insanların kararlarını ve davranışlarını da etkileyebilir. hem ruhsal hem de kişisel gelişim açısından önemli bir konu aslında.