dejavu

"déjà vu (“zaten görme” anlamına gelen fransızca bir terim), bir ana tanıdık gelmesine rağmen o anın daha önce yaşanmadığı hissidir. yani, daha önce hiç gitmediğiniz bir mekânda veya daha önce hiç yaşamadığınız bir olayda, “burayı/durumu daha önce yaşamış gibiyim” hissine kapılırsınız. bu yaygın bir deneyimdir: insanların yaklaşık %60–80’i hayatlarının bir noktasında déjà vu yaşadığını bildirir. peki, neden olur? işte başlıca açıklamalar:

kısa süreli bellek ve algı hataları (bölünmüş algı teorisi)

bu teoride, çevreden gelen uyaranların (görme, işitme, dokunma vb.) beynin farklı yollarla aynı anda işlenmesi söz konusudur. örneğin, bir cisme bakarken görsel bilgiler hem “algı/özdeşleme” (perception) hem de “hatırlama/tanıma” (recognition) ağlarına neredeyse eşzamanlı gider. arada milyonda bir saniyelik (milisaniye düzeyinde) bir gecikme olsa, beyin bunu “bu olayı daha önce yaşadım” şeklinde yorumlayabilir. yani, bir algı işlemi (görme vb.) hafıza işlemiyle (tanıma) senkronize çalışmazsa, bu küçük zaman farkı düz hissi, bir deneyimi geçmişte yaşanmış sanmamıza neden olabilir.

gizli (implicit) bellek ve unutulmuş anılar

bazı durumlarda, daha önce gördüğümüz ya da yaşadığımız bir mekânın/sesin rüyamızda ya da farkında olmadan kaydettiğimiz kısa videolarda (sanal tur, reklam, müzik videosu vb.) benzer bir versiyonuna rastlamış olabiliriz. bilinçli hatırlama düzeyinde bu anıyı “hatırlamıyor” olabiliriz ama beynimiz “tanıma” sistemine sinyal gönderebilir. sonuçta “bu sahne bana tanıdık geliyor” hissi uyanır. buna “kripto canlılık” (cryptomnesia) da denir: aslında daha önce karşılaşılan bir uyaran, ama kişi hatırlamadığı için “ilk kez yaşıyorum sanıyor” ve buna “daha önce yaşanmışlık” hissi ekleniyor.

bellek entegrasyonunda geçici hata (bellek yöntemi teorisi)

beyin, algı bilgilerini önce kısa süreli belleğe alır, oradan da uzun süreli belleğe işler. bazı araştırmacılar, néorolojik devrelerde oluşan geçici bir “geçiş” veya “kopukluk”un bu işlemi karıştırdığını öne sürer. yani algı bilgisi uzun süreli belleğe kaydedilmeden önce, beyin sanki “zaten burada bir kez bulunmuştum” diyerek o anı, uzun süreli belleğe “önceden kaydedilmiş” gibi hissedebilir. bunu bir tür “bellek entegrasyonunda gecikme” olarak düşünebiliriz.

temporal lob epileptik aktivitesi

bazı epilepsi hastalarında (özellikle temporal lob kaynaklı epilepside), nöbet öncesinde veya sırasında yoğun déjà vu deneyimleri yaşanır. temporal lob, hafıza ve tanıma işlevlerinin yoğunlaştığı bölgedir. orada meydana gelen kısa süreli, bölgesel elektriksel dalgalanmalar, beyni “daha önce yaşandı” hissine itebilir. sağlıklı bireylerde de çok kısa süreli, sub-nöbetik (gizli) aktiviteler benzer bir etki yaratabilir; bu durum epilepsi eşiğine ulaşmasa da, geçici bir deja vu hissi verebilir.

rüya ve bilinçaltı bağlantısı

bazı çalışmalar, déjà vu’nun, o ana benzer bir sahneyi bilinçdışında daha önce rüyada görmüş olmaktan kaynaklanabileceğini öne sürer. yani rüyanızda benzer bir iç mekân veya durum görmüştünüz ve uyanık zihninizde bunun kaydı var; ama hatırlamıyorsunuz. gerçek hayatta benzer bir ana denk geldiğinizde, bilinçaltınız “bu sahneyi rüyamda gördüm” sinyali veriyor ve “daha önce yaşadım” hissi ortaya çıkıyor.

algı ve tanıma arasındaki ayırım (çift işlem teorisi)

beyin, bir olayı “tanıma” (familiarity) ve “hatırlama” (recollection) olarak iki farklı mekanizma ile işler. tanıma, “bu bana tanıdık geliyor” hissini verirken, hatırlama bizden olaya dair detaylı anıları çağırmamızı ister (ne zaman, kimle, ne şekilde vb.). déjà vu’da ise tanıma devreleri aktifleşir ama hatırlama devreleri devre dışıdır; o yüzden yalnızca “bu tanıdık” hissini yaşarız. bu da olayın geçmişte gerçekleştiğine dair yanıltıcı bir izlenim oluşturur.

bilinç ve düşünme hızlarının farkı

dikkatimizi bir şeye yoğunlaştırdığımız sırada beyin, ilk etapta öznel bir “bilinç dışı tarama” yapar. ardından “bilinçli farkındalık” gelir. eğer bu iki süreçteki hızlarda çok ufak bir kayma olursa, beyin bunları iki ayrı olay sandığında, “ilk algı-süreç, bilinçli farkındalığa göre daha önce oldu” diye yorumlayabilir. dolayısıyla “şimdi yaşadığım olay az önce oldu” hissi oluşur; ama aslında aynı andadır. bu tür, bilgi işleme zamanlamalarındaki minör sapmalar, bizde déjà vu hissi yaratabilir.

nadir psikolojik durumlar ve stres

yorgunluk, stres, uykusuzluk gibi durumlarda algı ve bellek devrelerinin işleyişi geçici olarak değişebilir. özellikle uykusuz kalmış bir kişi ya da çok yoğun stres altında olan biri, kısa süreli ikincil bir algı hatası yaşayabilir. bu da déjà vu hissini tetikleyebilir. araştırmalar, yoğun stres altındaki insanların normal zamanlarda hiç yaşamadıkları tekrar yaşanma deneyimlerine (déjà vu, deja pense, deja senti vb.) daha eğilimli olduklarını gösteriyor.

beynin “örüntü tanıma” yeteneği ve genelleme

insan beyni, çevresindeki bilgileri anlamlandırmak için örüntü tanımaya (pattern recognition) dayanır. bazı fizyolojik deneyimlerde, yeni bir mekân veya durumu uzun süreli bellekteki benzer örüntülerle çok hızlı karşılaştırır. bu karşılaştırma sonucunda “şu anda gözlemlediğim şekil, ışık, renkler, sesler, insanlar” gibi bir dizi öğe geçmişte kaydedilmiş benzer bir kombinasyonu hatırlatabilir. bu da bizi, “bunu daha önce yaşamıştım” duygusuna götürür. oysa beyin, iki farklı deneyimdeki ufak benzerliklerden “aynı olaymış gibi” çıkarım yapar.

tıbbi ve nörolojik açıdan tehlike var mı?

tek başına déjà vu genellikle zararsızdır ve tedavi gerektirmez. nadiren epileptik kökenli déjà vu’lar varsa, kişi bununla birlikte başka nörolojik semptomlar da yaşar: kısa süreli bilinç kaybı, baş dönmesi, garip kokular/ sesler algılama vb. bu gibi durumlarda nöroloji uzmanına gitmek gerekebilir. ancak çoğu insan yaşamı boyunca birkaç kez kısa süreli déjà vu deneyimler ve bu, normal bir fenomendir.

kısacası, déjà vu’nun temelinde beynin algılama ile bellek işlemlerindeki küçük zamanlama sapmaları, bilinçaltı anı izleri, rüyalar, türevi bilinen örüntülere hızlı referans verme gibi mekanizmalar yatar. yani zihnimiz, “bu anı geçmişte yaşadım” hissini, gerçek bir hatıra olmadan, bellek ve algı devrelerindeki geçici uyumsuzluklar sonucu oluşturur. déjà vu genellikle zararsızdır ve yalnızca beyin işleyişinin ne kadar karmaşık ve hassas olduğunu hatırlatır."