faşizm

10. emek gücünün baskı altına alınması: faşist hükümete karşı tek gerçek tehdit emeğin örgütlü gücü olduğundan, işçi sendikaları ya tamamen saf dışı edilir ya da şiddetle baskı altına alınır.

zonguldak’ta yanmış cesedi bulunan, kaçak ocakta çalışan afgan maden işçisi vezir mohammad nourtani’nin ölümüne ilişkin davada tüm sanıklara ödül gibi cezalar verildi. maden ocağının sahipleri hakan körnöş ve enver gideroğlu taksirle öldürme suçundan 5 yıl 8 ay, körnöş’ün kuzeni ahmet aydın delil karartma suçundan 4 yıl 6 ay ceza aldı. ocak çalışanları sercan kayabaş, eray demiro ve alaattin çayırlı ise delil karartma suçundan 2’şer yıl hapis cezası aldı. çayırlı’nın cezası 1/6 oranında indirilerek 1 yıl 8 aya düşürüldü. tüm sanıklar 3 ay sonra tahliye olabilecek

zizek’e göre çağdaş otoriter-popülist liderlerin gücü, utancı ortadan kaldırma biçimlerinde yatıyor. utanmazlık artık bir ahlaki düşüklük değil, “halka yakınlık” ve “samimiyet” göstergesi. böylece siyaset, ahlaki normları değil, teşhiri ödüllendiren bir rejime dönüşüyor diyor.

utanç, toplumsal normların içselleştirilmesiyle oluşur. birey, başkalarının bakışıyla kendi davranışını sınırlar. ama bugünün politik atmosferinde, normları çiğneyen pervasızca tutumlar “özgür” ve “güçlü” addediliyor. utanmazlık, bir tür halkla özdeşleşme stratejisine dönüşüyor.

zizek bu durumu “utançsızlıkta zevk bulmak” olarak tanımlıyor. sadece kendi sınırlarını değil, toplumun tüm ahlaki dayanaklarını da çiğneyerek bir tür haz üreten bir siyaset tarzı. pervasızlık ve utanmazlık artık marjinal değil çok merkezi bir siyasal performansa dönüşüyor diyor.

bu tür grupların ve liderlerinin başvurduğu stratejik utanmazlık, geleneksel denetim mekanizmalarını (ifşa, eleştiri, kamuoyu baskısı) etkisizleştiriyor. eee ne var yani gibi bir tavırla, her skandalı siyasal güç gösterisine çeviriyor. hesap vermek değil, meydan okumak kazanıyor.

zizek’in uyarısı: utancın kaybı, yalnızca ahlaki bir çöküş değil, yeni tür bir faşizmin habercisi. yumuşak bir faşizm çünkü rıza ile işliyor. tümüyle faşizan değil çünkü sahte bir özgürlük duygusu sunuyor. ama tam bu nedenle, en güçlü denetim biçimi olabilme riskine sahip diyor.

yani utanmazlık, bugün bu tür grupların ideolojik motoru. bu yalnızca bu grupları değil, geniş toplumu da dönüştürür. halk zamanla yalnızca yalanlara değil, açık pervasızlığa da alışır. utanma duygusunu kaybetmiş toplumlar da en radikal yozlaşmalara bile tepki veremez hale gelir.

zizek’e göre utanç duygusu, bu tür grupların gözünde yalnızca bir zayıflık değil, bir tehlikedir de. yandaşın kamusal alandaki görevi de her gün yeni bir ahlaki eşiği aşarak topluma “bak bunu bile yaptık, hiçbir şey olmadı” demektir, böylece toplumun bağışıklığı sıfırlanır diyor.

işte bu yüzden zizek bugün demokrasiye sahip çıkmanın yolunun utanca yeniden sahip çıkmaktan geçtiğini savunuyor. günümüzde utanma kapasitesini korumak yalnızca bireysel ahlak değil, kolektif direnişin de temelidir diyor. çünkü utanmayanlar değil, utanabilenler dur diyebilirler.

not: zizek tabii ki çağdaş otoriter-popülist rejimlerin doğasını tek bir nedene indirgemiyor. ancak utanç ve utanmazlık temalarının, bu rejimlerin liderlik tarzı, siyasal söylemi ve yandaş pratiği açısından ne denli kurucu bir rol oynadığını güçlü biçimde ortaya koyma derdinde.

utanma ve mahcubiyet

uygarlaşma süreci için örneğin, güdü bütçesinin, bizim "utanma" ve "mahcubiyet hissi" olarak adlandırageldiğimiz kendine özgü biçimlenişi de "rasyonelleşme"den daha az karakteristik değildir. gerek güçlü rasyonelleşme dalgası, gerek özellikle 16. yüzyıldan itibaren batı insanlarının habitusunda gittikçe daha fazla hissedilir hale gelen utanma ve mahcubiyet dalgasının hiç de daha hafif olmayan ilerleyişi, ikisi de aynı ruhsal dönüşümün çeşitli yönleridir.

utanma hissi, belirli vesilelerle tekil insanın içinde otomatik ve alışkanlığa dayalı olarak kendini yeniden üreten özgül bir heyecan, bir tür korkudur. yüzeysel olarak bakıldığında, sosyal alçalmadan duyulan korkudur ya da daha genel söylersek, başkalarının üstünlük taslayan jestlerinden duyulan korkudur; ama hoşnutsuzluğun ya da korkunun, yenik düşmekten korkması gereken insanın bu tehlikeyi ne dolaysız bir bedensel saldırıyla, ne de başka herhangi bir türüyle saldırı bertaraf edebileceği zaman ortaya çıkan ve karakteristiği bu olan bir biçimidir. başkalarının üstünlüğü karşısındaki bu savunmasızlık, tamamen onların insafına terk edilmişlik, elbette fiziksel zorlamalara, çocuğun onu biçimlendirenler karşısındaki bedensel zayıflığına dayansa da, başkalarının bedensel üstünlüğü tarafından dolaysızca tehdit edilmekten kaynaklanmaz. yetişkinde ise bu savunmasızlık, savunmasız ve korku içinde olanın kendi üst-beniyle, vaktiyle bağımlı olduğu ve bu yüzden onun karşısında belirli derecede erk ve üstünlüğe sahip olan başkaları tarafından bireyin içinde geliştirilmiş olan kendini zorlama aygıtı ile üstünlük jestlerinden korkulan insanların örtüşmesinden gelir. bizim "utanç" dediğimiz korkunun, başkalarının gözüne görünüşü itibariyle yüksek oranda ılımlılaştırılmış olması buna uygun düşer; ne kadar güçlü olursa olsun, dolaysızca, yüksek sesli jestlerde ifade bulmaz. utanma heyecanına özel rengini kazandıran şey, bu heyecanı yaşayan kişinin, şu ya da bu biçimde halen ya da daha önce bir bağ içerisinde bulunduğu insanlarla ve kendisiyle, bilincinin kendini kontrol etmesinin aracı olan kısmıyla, çelişki içerisine düştüğü bir şey yapmış ya da yapmak üzere olmasıdır; utanma korkusuyla kendini ifade eden çatışma yalnızca bireyin egemen toplumsal kanaat ile çatışması değildir, bireyin davranışının kendi içinde bu toplumsal kanaati temsil eden bir parçasıyla karşı karşıya gelmesine neden olan bir çatışmadır; kendi ruh bütçesinin bir çatışmasıdır; kendi kendini yenik saymaktadır. sevgi ve saygısına önem verdiği ya da önem vermiş olduğu başkalarının sevgi ya da saygısını kaybetmekten korkmaktadır. onların tutumu kendi içinde, otomatik olarak kendine karşı benimsediği bir tutum halinde pekişmiştir. başkalarının bir bakıma kendi içindeki bu otomatik işleyişi gerçeğe dönüştüren üstünlük jestleri karşısında onu böylesine savunmasız bırakan budur.

11. aydınların ve sanatın küçümsenmesi: faşist uluslar, yüksek öğrenim ve akademiye karşı açık bir düşmanlığı körükler ve teşvik eder. profesörlerin ve diğer akademisyenlerin sansüre uğraması, hatta tutuklanması yaygındır. sanatta ifade özgürlüğü açıkça saldırı altındadır ve hükümetler genellikle sanata bütçe ayırmayı reddeder.

hacettepe üniversitesi ankara devlet konservatuvarı’ndaki 12 hocanın görevine tamer karadağlı’nın “bunlar muhalif” şikâyeti üzerine son verildi. eğitim, 90 yıl sonra ilk kez sahne sanatçıları olmadan başladı.

tiyatro bölümünde yıllardır ders veren 12 hocanın görevine, herhangi bir akademik gerekçe gösterilmeden son verildi. hocaların ilişiğinin kesilme nedeninin devlet tiyatroları genel müdürü tamer karadağlı’nın ilgili kadroyu kendisine muhalif olduğu gerekçesiyle rektöre şikâyet olduğu iddia edildi.

akademisyen ve oyuncu murat atak konuya ilişkin şu ifadeleri kullandı:

"rektörlükten talimat gelerek bunca hocanın okulla ilişiğinin kesilmesi türk sanatına vurulan en büyük darbelerden biri. son dönemde sanata karşı yapılan engellemeler, sansürler, gözaltına almalar akademiye de yansımaya başladı. yavaş yavaş klasik sanatlara da sıra gelmeye başladı popüler sanatlardan sonra.

yani türk-islam sentezinin mazlum öznesi, içinde farklı sembolik, siyasal ve toplumsal momentlerin kesiştiği tarihsel bir üründür. bu nedenle kutsal sentezin bilinçdışı sadece dil gibi değil, uluslararası rekabet koşullarının biçimlendirdiği doğrultuda ve “kapitalizmin sürati” biçiminde yapılanmıştır. içinde “iktidar istemini”, “azgelişmiş ülke ulusçuluğunun popülist çağrışımlarını” ve “ortadoğu dinlerinin teslimiyet ve feda olma söylemini” eklemlemeye çalışmaktadır. bütün bu tarihsel söylemleri de ezik yığınların, beklentileri hayal kırıklığına uğrama eşiğinde olan yığınların can havliyle ortaya çıkardıkları enerji yardımıyla gerçekleştirir. bu varoluş biçimiyle de adorno’nun (1990) almanya’da nasyonal sosyalistlerin yükselişi üzerine yaptığı analize benzer biçimde konumlanır:

“kitleleri rasyonel nedenlere dayanarak kazanmak elinde olmadığından faşizm, propagandasını ister istemez rasyonel düşünceden uzaklaştırıp onun yerine psikolojik temellere dayandırıyor, böylece irrasyonel, bilinçaltı, geriye-yönelik süreçleri seferber etmeye çalışıyor. bu eğilim, anlamsız vaatler altında acı çeken ve bu yüzden de ezik-büzük bir irrasyonel zihniyete kapılan bütün toplum katlarının ruhsal koşulları sayesinde güçleniyor.”

20. yüzyılda faşist ideolojilerin, kitlelerin “hayal kırıklığını” “mazlumluk söylemleri” aracılığıyla başkalarını ezen bir siyasal aygıta dönüştürmesi ancak bu sayede mümkün olabilmişti. kitlelerin ezikliğini, daha trajik bir eziklik yaratmak için, başkalarının mazlumluğunu hazırlamak için kullanmıştı. göring, “benim vicdanım yok, benim vicdanım führer” derken, kollektif bilinçdışını çepeçevre saran bir nevrotik hayalkırıklığını dile getiriyordu. ulusunu, emperyal rekabetin ortasında, gururu ayaklar altına alınmış ve tarihsel haksızlıklara uğratılmış; “düşmanlarla”, “yahudilerle”, “komünistlerle”, “kozmopolit expresyonistlerle” ve “emperyalistlerle” çevrilmiş bir “mazlum halk” olarak kurguluyordu kapitalist rekabetin körüklediği bir uluslararası sistem içinde. alman halkının sözde mazlumluğu,* milyonlarca insana karşı inşa edilecek bir “imha aygıtının” da meşrulaştırılmasına yaramıştı.