ilginç etimolojik bağlantılar

en ilginçlerinden biri ırgat olabilir.
yunanca ırgatis‘in farklı bir hikayesi var.

yunanca bedenen çalışmak demek olan ergasia osmanlı’ya ırgat olarak geçmiş, sonra osmanlıca’dan yunanca’ya e(ı)rgatis (köylü/işçi) olarak evrilmiştir.
eylem olarak gelip isim olarak dönmüş kısaca.

cemre sözcüğü, dilimize arapça'dan geçmiş, ama sözcük kökeni aramiceve süryanice gamera ve akad dilinde gumaru sözcüklerine dayanıyor. türkçe kömür sözcüğü ile benzerliği dikkat çekici. tam anlamı da kor olarak düşünüldüğünde doğru adrese çıkıyor.

günümüzde kullandığımız tanrı sözü, orhun yazıtları'nda ilk okunan kelime olan tengri'den gelir. aynı zamanda bu kelime çin kaynaklarında da geçen en eski türkçe kelimelerdendir. kökenine inecek olursak teng- / dön- ve tengir-/döndür- fiilinden geldiği düşünülüyor. sondaki nazal n sesinin önündeki e sesini etkileyerek ö şekline getirmesi olağan bir durum. ayrıca anadolu' da ipi sarma işleminde kullanılan aletin adının tengirek olması ve dönerek işlevini yerine getirmesi gibi pek çok örnek var. türkler evrendeki her şeyin döngüsünün farkında olarak, bu döngünün sebebi olduğunu düşündükleri yaratıcıya "döndüren" yani tengri demekte ne kadar da güzel etmişler.

geoffrey chaucer, canterbury hikayeleri (orijinali: canterbury tales) adlı eserinde, "escape" sözcüğünü ingiliz edebiyatında ilk defa kullanan yazardır. elliot engel, 'oscar wilde nasıl oldu? & ve diğer edebiyatçıların okulda öğrenemediğiniz yaşamları' (sel yayıncılık, istanbul) kitabında 'escape' kelimesinin ortaya çıkışını şöyle anlatır:

"hac sırasında bütün hacıların kapüşonlu bol pelerin giydikleri belirtilir. haydudun biri bir hacıyı yakalamaya çalışsa bile pelerin o kadar boldur ki, kurban kolayca kurtulup kaçabilirdi. chaucer'ın hacılarından günümüze ulaşan bir ingilizce sözcük vardır: "escape". escape ex (dışında) ve capus (pelerin) sözcüklerinin oluşturduğu bir sözcüktür. yani pelerinin dışına çıkmak anlamına gelir."

çay ve tea. hemen hemen bütün dillerde aynı şekilde telaffuz edilir ve aynı anlama gelir.

çayın anavatanı çin'dir. mandarin lehçesinde ç'a, amoy lehçesinde t'e olarak kullanılır.

çayın ipek yolu üzerinden ulaştığı ülkelerde çay vb. kelimeler kullanılırken, deniz yoluyla ulaştığı ülkelerde tea vb. kelimeler kullanılmıştır. hollanda doğu hindistan şirketi (the dutch east ındia company), çin'den avrupa’ya ilk çay ihracatını yapan şirket olarak biliniyordu. böylelikle avrupalılar bu bitkiyi daha çok tea ismiyle tanıdı. aşağıda ülkelere göre söylenişini görebilirsiniz.

afrikaans : tee

arnavutça : caj (telaffuz edilen chai)

arapça : chai veya şeytan

ermenice : te

azerice : caj (telaffuz edilen chai)

bask : çay

belarusça : harbatu

bengalce / bangla : cha

bulgarca : chai

katalanca : té

çince (kanton) : cha

çince (mandarin) : cha (ikinci ton / yükselen bir tonda "a" ile telaffuz edilir)

hırvatça : caj (telaffuz edilen chai)

çek : caj (telaffuz edilen cha-i)

danca : te

hollandaca : thee

ingilizce : tea

esperanto : teo

filipinli / tagalog : tsaa

fince : tee

fransızca : le thé (erkeksi)

galiçya : té

gürcüce : chai

almanca : der tee

yunanca : tsai

haiti kreol : té

ibranice : teh

hintçe : chai

macarca : çay (çoğul: tik ağacı)

irlandalı : tae

italyanca : te (telaffuz)

izlandaca : te

endonezya dili: teh

japonca : o-cha

korece : cha

letonca : teja (telaffuz edilen tay-ya)

lüksemburgca : téi

makedonca : chaj (telaffuz edilen chai)

malay dili : teh

malta dili : te

norveççe : te

farsça : chay (çoğu bölgede belirgin chai)

lehçe : herbata

portekizce : cha (brezilya aksanıyla telaffuz edilen shah)

romence : ceai

rusça : chai

sırp : caj (telaffuz edilen chai)

slovakça : caj (telaffuz edilen chai)

slovence : caj (telaffuz edilen chai)

somali : şaah

ispanyolca : el té (erkeksi; telaffuz edilen tay)

svahili : chai (telaffuz edilen cha-i)

isveççe : te

taiwanese : de

tamilce ( sri lanka ) : çay

tayland : chah (chah yen tay buzlu çay anlamına gelir)

tibet : cha veya ja

türkçe : çay

ukraynaca : chaj (telaffuz edilen chay)

urduca : chai

(kuzey) vietnam dili: che

(güney) vietnamlı : tra (bazen telaffuz edilen cha veya ja)

galce : te

yidiş : tey

zulu : itiye

kaynak

kaynak

dudak sözcüğü eski metinlerde tutak şekliyle kullanılmıştır. bu haliyle 'gaga' anlamında kullanılmış olan sözcük zaman içerisinde şekil değiştirerek 'dudak' halini almıştır.

arapçada zeytin zeytun
kelimeyi ikiye ayırıp gerisini attığınızda elinizde zeyd kalır ki bu da yağ demek.

ingilizce ve almancada da aynı: olive kelimenin posasını atın, geriye ingilizce oil, almanca öl kalıyor. yani yağ.

zeytin de öyledir. zeytini posasından ayırdığınızda elinizde yağ kalır.

ingilizce'de yamyamlık anlamına gelen 'cannibal" kelimesi "baal rahibi" anlamına gelen "cani baal" dan gelir.

maya kültüründe bu rahipler insanları tanrılara kurban edip ardından ruhlarını övmek ve yüceltmek adına ciğerlerini yerlerdi.

varoşluk ve varoluşçuluk.. ikisinin de kökü aynıdır. aynı zamanda bütün varoluşçular varoştur..

etimolojiye bayılırım. en ilginç bulduğum bir örneği paylaşmak istiyorum.
rusçada yoldaş anlamına gelen tovariş (товарищ) kelimesi. tovariş kelimesinin kökü товар yani tovar'dır ve bu kelime eski türkçedeki tavar sözcüğünden geçmiştir.
tavar mal anlamına gelir. (dîvânü lugâti’t-türk dizini (tdk) tavar- mal, davar·ı, 79, 234, 235, 238, 264, 265, 300. 303, 362;ııı, 310, 334, 338, 419, 420, 445, 447 bkz> tawar)
sonuç olarak tovariş(товарищ)ler devlet malıdır, bireysellik yoktur fjkghjjh

konsomatris kelimesinin kökeni fransızca'ya dayanmaktadır. bu kelimenin fransızcası ise consommatrice idir. fransızca'daki anlamı ise "dişi tüketici"dir. bildiğiniz üzere fransızca'da pek çok kelimenin hem dişi hem de erkek versiyonları mevcuttur. consommatrice kelimesinin erkek versiyonu ise consommateur'dur.
aslında konsomatris kelimesinin orjinalinin bizde kullanıldığı şekli ile hiçbir alakası yoktur.

ahmak, sıfat ve isim olarak kullanılan ve arapça humk - hamakat sözcüğünden türetilen akıl noksanlığı, kalın kafalılık, bönlük, budalalık, akılsızlık anlamındaki sözcüktür.
arapça el hamaka sözcüğü çarşıda kesata uğradı ibaresinden türemiştir. ahmak kişinin, akıl ve düşüncesi, kesata uğramıştır. kendisine danışılmaz ve görüşlerine riayet edilmez. aptal, bön, budala manasına gelen bu sözcük, hakaret anlamında da kullanılıyor.

yıldız tilbe'nin tilbe'si ve deli:
uygur metinlerden itibaren "tilwe" olarak geçmektedir. hatta erzurum ağzında tilbe, tilve şekilleri hâlâ mevcutmuş. anlamı aynı, pek bir değişikliğe uğramamış. kaşgarlı abimiz "telü oğuzcadır" demiş, tilwe'yi belirttikten sonra. dede korkut'ta da "delü" şeklindedir. bkz. delü dumrul

ingilizce first olan sözcük, almanca da först. proto almanca dilinde de furista. sözcükler ingilizce'ye geçmeden önce genelde almancadırlar. bu furista'nın farsça karşılığı da firişta. anlamı da birinci, önde giden demek. yani firişta'dan çıkıp first'e doğru yol almış. iran'dan çıkıp abd'ye kadar uçmuş. tabi türkçe'ye uğramayı da ihmal etmemiş. yani feriştah! birinci, önde gelen.

ingilizce april anlamına gelen nisan ayının trabzon'da da april ayı olması.

"inanılmaz" kelimesi aslında "inan"dan; yani akıl, itimat, güvenme gibi anlamları olan eski türkçe bir kelimeden gelmektedir.

dolayısıyla kelimenin esas hali "inan-almaz"* şeklindedir.

zamanla ses uyumu vs gibi etkilerle son şeklini almıştır.

"itimat" kelimesi arapça olup aslında "amut" kökünden gelmektedir.

amut, bildiğimiz "amuda kalkmak" fiilinin somut hali; "sütun", "direk" anlamındadır.

dolayısıyla itimat demek de; dayanaklı, güvenli, güvenilir demektir.

hatta buradan "mutemet" kelimesi de türemiştir. eskiden şirketlerdeki maaş ödemelerini siyah büyük çantaları ile alan amcaları hatırlatır.

(bkz: namuslu)
(bkz: mutemet ali rıza bey)

arapça "medine", "şehir" demektir.* "medeniyet" kelimesi de bu kelimeyle aynı kökten gelir. yani "şehirli insan, medeni insandır" demişler.

medeniyet kelimesinin ingilizcedeki karşılığı olan civilization'ın kökeni, civitas, yine "şehir" demektir. yani zamanında şehir surlarının içinde yaşayan, barbar olmayan insan; civilized insanmış. arapça muadiliyle neredeyse birebir aynı anlamda süregelmiş.

bitti mi? bitmedi.

bu kavram için cumhuriyetin dil devrimi sırasında türettiğimiz "uygarlık" kelimesi bile benzer bir ayrım gözetir. bu kelime basbayağı uygurlar'dan gelir ve bilindiği üzere uygurlar konargöçer hayatı bırakıp yerleşik hayata geçen, tarımla uğraşmaya başlayan ve bu yüzden şehirler inşa eden ilk türk kavmidir.

ateistler bunu da açıklasın.

güneş sözcüğünün ingilizce karşılığı sun. pazar günü de sunday oluyor. güneş'in almanca karşılığı sonne. pazar günü de doğal olarak sonntag. ay sözcüğünün ingilizce karşılığı moon. bu sözcüğün ingilizcesi moonday. yani kısalmış haliyle monday. o da pazartesi günü anlamına geliyor. ay'ın fransızca karşılığı ise lune. pazartesinin de bu nedenle fransızca karşılığı lundi.
satürn'ün günü anlamındaki
satur(n)day ise cumartesi günü oluyor.
ingilizce'de yok fakat fransızca'da mars var. o sebeple de salı gününün karşılığı mardi oluyor.

eski topluluklar kandaş topluluklardı. aynı kökten gelen aile, akraba, akraba-ı talukat ve sonunda oba şeklinde genişleyen bir topluluk halinde yaşıyorlardı. bunlar kandaştılar. başka insanları görmediklerinden, insan olarak kendilerini kabul ediyorlardı. birçok kavmin adı bu sebeple insandır.
örnek: afrika'da çok geniş bir sahaya yayılmış olan bantular'da bantu insan demektir. almanlar kendilerine deutsche derler o da halk, insan anlamına geliyor. çingeneler kendilerine roma diyorlar. roma da çingene dilinde insan demektir. kuzey kutup dairesinde yaşayan eskimoların asıl adı kendilerine verdikleri asıl ad inuit. o da insan demek. atalarımız kendilerine hun diyorlardı o da insan anlamına geliyor.*