yıl 965, kiev rus prensi svyatoslav, hazarlar’a saldırmış ve don’un büyük dirseğinde yer alan başkentleri sarkel’i almıştır. buna rağmen, hazar devleti aşağı idil, kuban bozkırı ve dağıstan topraklarını ellerinde tutmuşlar. bizans imparatoru 2.basileus, hazarlar’a karşı 1016 yılında, rus ordusunun da desteğiyle bir donanma göndermiştir.

müttefikler taman yarımadası’nı ve kırım’daki hazar topraklarını ele geçirmişler, böylece 1030 yılında hazarlar siyasi güç olmaktan çıkmışlardır. geniş bir alana yayılmış hazarlar, kıpçaklar, peçenekler ve oğuzlar gibi türk boylarına karışıp, hazar adını ayakta tutan siyasi sahneden çekilmişler. hazarlar’dan kalan en büyük hatıra hazar denizi’nin adıdır.

aslında bizanslılar, en medenileşmiş müttefikleri olan hazarlar’ı ruslar’ın yardımıyla yok etmekle yanlış yapmışlardır. hazarlar’ın yerine, onları daha çok rahatsız edici başka göçebeler yerleşecektir.”

iklil kurban/yaşlı tarihin yankısı sy.42

“hazarlar’ın, kendilerinden daha az uygarlaşmış bazı başka göçebe türkler’e karşı, kuşkusuz uzun bir süre korudukları bozkırlardaki politikaları nasıl bir politika olursa olsun, tıpkı dunlop gibi onları, müslümanlık’ın en ateşli olduğu gençlik döneminde, müslümanlık’la mücadelede oynadıkları role, çok zaman gereken önem ve değerin verilmemiş olduğunu kabul etmek gerekir.

hazarlar, bizans kuvvetlerini büyük ölçüde rahatlatarak, bu kuvvetlerin direnme gücünü artırmış ve sonuç olarak konstantinopolis’i ve hıristiyanlık’ı kurtarmalarını sağlamıştır.

şayet, cereyan etmemiş herhangi bir şey konusunda sorulacak herhangi bir soru boşuna olmasaydı, insan kendi kendine, hazarlar türkler’in bizans’a karşı, o her zamanki saldırgan politikalarının eşi bir politika sürdürse ve bu nedenle de müslümanlar’ın müttefiki durumuna gelselerdi ne olacak olduğunu sorabilirdi.

hazarlar’la araplar birbirine düşmandı. daha ömer devrinde (644-656), müslüman birlikleri kafkasya’ya girerek, kuzeyindeki ovalarda kendilerine pazar aradı. daha sonraki yıllarda (722-723), baskıları arttı ve hazarlar’ın başkentini yakıp yıkarak kağanlarını bu tehlikeli bölgeden uzaklaştırıp volga’nın ağzında yeni bir kent, itil kentini, daha sonra da don ırmağı’nın orta ya da aşağı çığırında bir başka kent kurmak zorunda bıraktılar. bu arada hazarlar 731’de kafkasya’yı aştıklarında karşı saldırıya geçti ve 779’da halife harun-ür reşid (786-809) döneminde ırak’a kadar ilerlediler.

ama yine de hazarlar’ın tarihinin esasını askeri başarılar değil, tersine bizans’la ittifakın yanı sıra, barış ve dini siyaset oluşturur.

‘pax khazarica’ (hazar barışı) ülkeye belirli bir istikrar ve kültürde gelişme getirdi. bir kısmı ileride rusya’nın kara toprakları olacak olan topraklar henüz işletilmemekteydi. eldeki tüm bilgiler, ülkede hiçbir şey yetişmediği yolundadır.

ama ülkede zenginlik olduğu da bir gerçektir. bu zenginlik, insanların ticari etkinliklerine, dış alımcı ve dış satımcı olarak oynadıkları role ya da şayet böyle söylenmesi gerekirse aracı olarak oynadıkları role dayanıyordu.

konaklama yerlerine, kentlerine, tüm ortadoğu’dan akın akın gezginler ve tacirler geliyordu. ve birlikte, yabancı tarzlar, zevkler, fikirler getiriyorlardı. bizans’la ilişkileri hazarlar’ı bir ölçüde, yunan anlayışına soktu; ama bizans etkisini, islam etkisi dengeliyordu. hatta öyle ki, islam etkisi, kısa sürede, yoğun bir biçimde yayılan çok yüksek bir uygarlık düzeyine ulaştı.

tüm öbür türk devletleri gibi, hazarlarınki de dıştan gelebilecek herhangi bir etkiye açık görünüyordu. ama pek çoğundan farklı olarak, eski ve köklü geleneklerin yer aldığı bir toprak üzerine, yoğun bir nüfus merkezine yerleşmiş olmadığı için, kimliğini yitirmedi: dili türkçe, yaşam biçimi göçebelik olarak kaldı. kurulan kentler yanıltmamalıdır. bunlar sadece birer kasaba, bizanslılar tarafından iyileştirilmiş olsalar bile, sadece iyileştirilmiş konaklama yerleriydi ve buralarda belki kimileri tüm yıl boyunca yaşıyorsa da büyük çoğunluk kışı geçirmekle yetiniyordu.

j.p.roux/ türkler’in tarihi/ sy 78-83