ömer hayyam

islam'ın altın döneminde yaşayan,tam adı gıyaseddin eb'ul feth ömer ibni ibrahim el-hayyam olan iranlı matematikçi, filozof, astronom ve şair.

çoğu kişi gibi benim de semerkant kitabını okuduktan sonra ilgimi çekmiş bir insandır kendisi. hayattayken daha cok matematikci olarak tanınan hayyam, pascal üçgenini oluşturan ilk insandır. atfedilen binden fazla rubai olmasına rağmen bilinen kadarıyla 158 tane rubaisi vardır. bir arkadaşımın hediye etmesiyle okumus olduğum rubailer kitabı okunmaya değer.

şarap; gurur benliği alır hep geme
şarap çözer düğümü zor ve güç deme
şeytan bir yudum şarap işmiş olsaydı
bin kez secde ederdi her gün adem'e

ezberimdeki 91 nolu rubaisi

kendisine dinsiz diyenlere de nefi'den bir hiciv gönderelim. :)

bana kâfir demiş müftü efendi
tutalım ben diyem ona müselmân
vardıkta yarın rûz-ı cezaya
ikimiz de çıkarız onda yalan

zamanının çok ötesinde bir düşünür, şair, astronomdur. dörtlüklerinin baş karakterleri "şarap ve sevgili" konusu ancak ve ancak hayyam ile bu denli anlamlı ve hoştur.

18 haziran 1048 - 4 aralık 1131
o zamanlarda bu kadar kesin doğum ölüm tarihlerini öğrenmek neredeyse olanaksızsa da, kendisi bir takvim (celali takvimi) düzenleyici olduğundan bu bilgiye erişebiliyoruz.
onu çok seneler önce semerkant’ta okudum ama oradaki anlatının kurmaca olduğu da söylenir, zira hayyam tarafından herhangi bir aktarım yoktur doğruluğunu ispatlayıcı.
şimdi başka bir kitap okurken -papağan teoremi - birbiriyle arkadaş olmuş üç gencin farklı yollara giden öyküsüyle yeniden karşılaşmış oldum bu kez bir fransız yazar anlatımıyla :
hayyam, nizamülmülk ve hasan sabbah
üçü iyi arkadaştır, aralarından biri çıkıp şöyle der : ‘sadakat yemini edelim. aramızdan hangimiz ilk önce şöhret ve paraya kavuşursa ötekilere yardım edecek’
ilk önce şöhrete kavuşan abdulkasım (nizamülmülk) olur.
verdikleri söz uyarınca nizam, ömer’e sarayda bir görev verse de, o kabul etmez.tek istediği öğrenmeyi sürdüreceği olanakları ona sağlamasıdır. sultan, isfahan kentinde bir gözlemevi kurar ömer hayyam için .( ömer’in babası çadırcı olduğundan, çadırcının oğlu anlamına gelen bu ünvanı almıştır).
hasan saray görevini kabul eder çok da başarılı da olur. ancak sultanın yerine geçme planları yaptığı farkedilince vezir tarafından ölüm cezasına çarptırılır.ömer, hasan’ın canının bağışlanması için nizam’a gider. sabbah sürülür ve sürekli peşinde olan nizam’ın adamlarından kaçarak güvenliği fedaileriyle sağladığı alamut kalesine yerleşir.
bundan sonra sabbah’ın ilginç hikayesi başlar. çok uzun süreceğinden burada noktalayayım sabbah’la ilgili kısmı.
ömer, matematik ve astronomi ile ilgili eserler verirken bir yandan da rubailer yazar.
yapmış olduğu takvim her beş bin yılda bir gün yanılacak kadar hassastır.
on üç farklı üçüncü dereceden denklem tanımlamış ve bunları konikler yardımıyla çözmüştür.binom teoremini ve açılış katsayılarını bulan da yine hayyam’dır.
rubailerinde inanç, günah-sevap, insanlık ve devlet yönetimini özgür bir dille irdeler.

’adil davranmadıktan sonra
hacı hoca olmuşsun kaç para
hırka , tesbih , post , seccade güzel ama tanrı kanar mı bunlara

bu düşünceleriyle bin yıl sonra bile hem dost hem düşman edinir.kimi okuyup sadece zevk-ü sefa içinde bir hayatı tavsiye ettiğini algılarken, kimi de onun sorgulayacı yanını anlar ve takdir eder.

(yalnızca yüz elli sekiz rubainin ona ait olduğu bilinirken, atfedilen binlercesi de başka şairlerce yazılmıştır.)
içlerinde en sevdiğim, vedat sakman’ın şarkısında hayat bulan dizelerdir:

biz gerçekten bir kukla sahnesindeyiz kuklacı felek usta, kuklalar da biz
oyuna çıkıyoruz birer ikişer
bitti mi oyun, sandıktayız hepimiz

şuradan dinleyebilirsiniz

“dünyada akla değer veren yok madem
aklı az olanın parası çok madem
getir, sun şarabı, alsın aklımızı
belki, böyle beğenir bizi el âlem…”

rubaisi; en sevdiklerimden olan şair. matematiğe ‘x’ (şey) kavramını kazandıran bilim adamıdır aynı zamanda…

bir hayyam geçti su dunyadan

akılla bir konuşmam oldu dün gece;
sana soracaklarım var, dedim;
sen ki her bilginin temelisin,
bana yol göstermelisin.
yaşamaktan bezdim, ne yapsam?
birkaç yıl daha katlan, dedi.
nedir; dedim bu yaşamak?
bir düş, dedi; birkaç görüntü.
evi barkı olmak nedir? dedim;
biraz keyfetmek için
yıllar yılı dert çekmek, dedi.
bu zorbalar ne biçim adamlar? dedim;
kurt, köpek, çakal makal, dedi.
ne dersin bu adamlara, dedim;
yüreksizler, kafasızlar, soysuzlar, dedi.
benim bu deli gönlüm, dedim;
ne zaman akıllanacak?
biraz daha kulağı burkulunca, dedi.
hayyam'ın bu sözlerine ne dersin, dedim:
dizmiş alt alta sözleri,
hoşbeş etmiş derim, dedi.

rubailerini çok severim bir iki tane hatırımda var:

niceleri geldi neler istediler
sonunda dünyayı bırakıp gittiler
sen; hiç gitmeyecek gibisin değil mi?
o gidenler de hep senin gibiydiler
bu dünya kimseye kalmaz bilesin
ergeç kuyusunu kazar herkesin
tut ki, nuh kadar yaşadın zorbela
sonunda yok olacak sen değil misin?

doğulu bir düşünce ve şiir adamıdır. dörtlükleri, doğu klasikleri arasındaki yerini almıştır. dili farsça olan hayyam dörtlüklerinin türkçe çevirisi zor olarak bilinmektedir. ömer hayyam farsça kelimelerle ustaca oynayarak yarattığı dörtlüklerin çevirisini yapmak birçok yazar tarafından denenmiştir.

"şarap testimi kırdın, tanrım zevk yolumu tıkadın, tanrım nar rengi şarabımı yere çaldın, tanrım tövbeler olsun, yoksa sarhoş musun tanrım" demiş üstat. ne de güzel demiş.

yaratıcıya sitem etmek isteyen her bünyenin rubailerine sığındığı şairdir hayyam.
neden ateist düşünceye sahip olanlar ve de dine karşı olanlar hayyamı sever genellemesi araştırılmaya değer midir bilmem ama doğruluk payı vardır. hayyam onların sesi gibi olmuştur.
rubailerinin durumu biraz karışıktır çünkü hayyam'ın yazdığına inanılan pek çok rubai aslında onun olmayabilir. kendisinden sonraki dönemde yazdıkları yüzünden başı derde giren şairler "ben yazmadım hayyam yazdı!" diyerek postu kurtarabilmiştir.

her şafak bir hırsız gibi
elinde bir fenerle..
cehennem boşuna
dert çektiğimiz günler
cennet kül ettiğimiz günler..

yazdigi rubailerle yuzyillar oncesinden beni aydinlatan mentor, sair.

yazdığı rubailerle çok cesur ve cüretkar bir tavır sergileyen filozof-şairdir.

" ey kör !
bu yer bu gök bu yıldızlar boştur boş
onu bunu bırakta gönlünü hoş tut hoş.
şu durmadan dağılıp kurulan evrende,
bir nefestir alacağın, o da boştur boş ! "
şeklinde yazılmış olan rubainin yazarı.

genellikle rubaileri ile tanınan ancak tanındığı rubailerinin bir çoğunun da kendisine ait olmadığı söylenilen şair, filozof, matematikçi ve astrologdur.

giyaseddin ebu'l feth bin ibrahim el hayyam.

furûgi, gani ve halebî'ye göre hayyam, asabi mizaçlı, karamsar, felsefi hayal ve fikirlere tutkun, çabuk öfkelenen bir mizaca sahipti.

ben nereden geldim? niçin geldim? neden gideceğim? dünyada asıl amaç mutluluk mudur, yoksa üzüntü ve dert midir?

soruların cevabını arayıp durur.

ha tatlı, ha acı, madem ömür bitecek,
ha bağdat'ta, ha bellih'te, ömür ölçeği dolacak
şarap içmeye bak; çünkü ay bizden sonra,
hilalden dolunaya, dolunaydan hilale çok dönecek.

feylesoftur kendisi, ayrıca kendisi x'in mucididir.
bir çok bilim adamı batıni ya da mutezile inançlarına sahip olduğunu düşünür. binom açılımının ilk mucididir. celali takvimini yapmıştır, adını da melikşah'ın ilk ismi olan celaleddin'e ithafen celali koymuştur.

"bu dünyadan başka bir dünya yok, arama;
senden benden başka düşünen yok, arama!
vaz geç ötelerden, yorma kendini:
o var sandığın şey yok mu, o yok arama!"

saygıyla, rahmetle, özlemle.

bir dönem kendisine ve felsefesine hayran olup rubai yazmaya çalışmışlığım vardır.

(bkz: ileri görüşlülük)